ص:2

ص:3

ص:4

کرد تا وی به کاوش در این حقایق بپردازد و با دو بال عقل و دین، بر فراز جهان، به جان جهان بنگرد و از بزرگ آموزگاران دین، عالی ترین سطح دانش و بینش را فرا گیرد.

این مجموعه، برگ سبزی است پیش کش به بوستان دانش و ادب تا دانش پژوهان با صرفه جویی در زمان، به دانستنی های دین دست یازند و از دریای بی کران قرآن و حدیث و کردار بزرگان دین، گوهرها بیابند.

نگارنده محترم، جناب حجت الاسلام و المسلمین رضوانفر با قلم شیوای خود، این مجموعه الفبایی فرهنگ اخلاقی _ تربیتی معصومین علیهم السلام را با نظارت و ارزیابی جناب حجت الاسلام و المسلمین محمدحسین درافشان تحفه همگان ساخته است. پس از بیان مقدمه ای درباره عنوان هریک از موضوع ها و بررسی اهمیت و ضرورت آن، «گلبانگ حدیث»، احادیثی درباره موضوع یاد شده آمده است. از آن جا که مسایل اخلاقی تنها در قالب ارایه نمونه های رفتاری بسیار زیبا، تأثیر به سزایی بر خواننده خواهد داشت، نمونه های رفتاری نیز آورده شده است. افزون بر آن، شیرازه هر موضوع با اشاره ای به پی آمدها و آموزه های مورد نظر تکمیل گشته است تا خواننده به نتیجه مطلوب برسد.

اکنون خرسندیم که جلد نخست (حرف «آ») از فرهنگ اخلاقی و تربیتی معصومین علیهم السلام را به حضور شما خوبان که اهل اندیشه و ایمان و انتخابید، پیش کش می کنیم. امید است رهاورد این اثر، گشایش افق های تازه ای در چشم انداز زندگی همه باشد. آری، اگر می خواهیم زندگی مان معنادار و هدف مند و حرکت مان جهت دار باشد، باید از فرهنگ اخلاقی و تربیتی پیشوایان معصوم خویش الگو بگیریم و تنها از آنان پیروی کنیم.

افزون بر آن از همه خوانندگان محترم خواهانیم تا هرگونه کاستی در این مجموعه را به آگاهی برسانند تا در جلدهای پسین، از کاستی های احتمالی،

ص:5

پیش گیری و در پرتو به کار بستن نظرهای ارزشمند اهل قلم، بر غنای مجموعه افزوده شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:6

ص:7

پیش از هر چیز، بیان چند نکته ضروری است. نخست این که باید باور داشته باشیم تنها راه رستگاری بشر، پیروی از قرآن کریم و معصومین علیهم السلام است. اگر جامعه ای به این باور و ایمان برسد، خواهد کوشید:

1. این دو منبع عظیم هدایت الهی و نعمت بزرگ حضرت حق تبارک و تعالی را بهتر بشناسد و به جامعه بشری هم بشناساند.

2. در همه مراحل زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و حکومتی خویش، به آموزه های آن پای بند خواهد بود.

هر گاه آموزه های قرآن و سنت در زندگی بشری، دامن گستر شود، همه می توانند شیرینی آن را بچشند؛ زیرا این دو هدیه الهی می توانند اساس جامعه انسانی و نهادهای اجتماعی را بر پایه عقل و فطرت بنا کنند و بر اساس محبت و عدالت سروسامان دهند. در چنین جامعه ای، همه افراد بشر می توانند در کمال آرامش و آسایش، به پرورش استعدادهای خویش بیندیشند و آن را به مرحله ظهور برسانند.

باری، باید به این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، باوری راسخ داشت تا بتوانیم به مرحله معرفت و ایمان برسیم. این سخن از پیامبری است که خداوند متعال درباره او فرموده است:

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی. إنْ هُوَ إلاّ وحیٌ یُوحی. (نجم: 3 و 4)

و او (پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ) هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید. آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است.

در گام بعد، این پرسش مطرح می شود که هدف خداوند متعال از فرستادن پیامبران و امامان با کتاب و شریعت به سوی آدمیان چه بوده است؟

امام خمینی قدس سره می فرماید:

ص:8

کوشش انبیا و ایده بعثت در تمام قرن ها، تربیت انسان است؛ موجودی که عصاره همه مخلوقات است... . (1)

همه این کوشش ها برای تربیت انسان است تا او خلیفه و مظهر خداوند در روی زمین باشد. این انسان چگونه انسانی است؟ آیا تربیت چنین انسانی که خلیفه و مظهر خداوند در زمین باشد، دست یافتنی است؟

بله، با مراجعه به متون اسلامی؛ یعنی کتاب و سنت، تعبیرهایی هم چون: انسان کامل، بنده خدا، شیعه حقیقی و... را می یابیم که ائمه اطهار علیهم السلام ، ویژگی های آن را به تفصیل بیان فرموده اند.

روزی امام باقر علیه السلام به یکی از یارانش چنین فرمود:

ای جابر! آیا برای شیعه کافی است که تنها از محبت ما اهل بیت سخن بگوید؟ به خدا سوگند! شیعه ما نیست مگر کسی که اهل تقوا و اطاعت خدا باشد.

امام علیه السلام با بیان دو کلمه «اهل تقوا بودن» و «اهل اطاعت خدا بودن»، شیعه حقیقی و مسلمان واقعی را معرفی می کند، ولی آن حضرت به این پاسخ بسنده نمی کند و مصداق رفتارهای شخصی و اجتماعی یک پیرو حقیقی اسلام را در فرازهایی چند، این گونه برمی شمارد:

ای جابر! شیعیان ما با ویژگی های زیر شناخته می شوند: فروتنی، خشوع، امانت داری، روزه گرفتن، برپا داشتن نماز، نیکی به پدر و مادر، توجه به همسایگان فقیر، توجه به خدمتکاران، توجه به یتیمان، راست گویی و تلاوت قرآن. زبان نمی گشایند جز به خیر و نیکی. در میان خویشاوندان خود، امین و امانت دار آنان هستند.

جابر با شنیدن این سخنان، طاقت نمی آورد و با کمال احترام، به آن حضرت می گوید: «یابن رسول اللّه! در این روزگار، کسی را به این ویژگی ها

ص:9

نمی شناسیم».

امام محمّدباقر علیه السلام ، در پاسخ، راه رسیدن به این مراتب عالی را در پیروی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام معرفی می کند و می فرماید:

باید اهل اجتهاد و کوشش در راه رضای خداوند متعال بود و تقوای الهی را پیشه ساخت. خدا با کسی خویشی ندارد و هیچ کس به ولایت ما اهل بیت نمی رسد مگر با کار و پرهیزکاری. (1)

آری، تنها یدک کشیدن نام شیعه برای این تلاش معنوی کافی نیست.

از صفت و ز نام چه زاید؛ خیال

و آن خیالش هست دلال وصال

دیده ای دلاّل بی مدلول هیچ

تا نباشد جاده، نبود غول هیچ

هیچ نامی بی حقیقت دیده ای

یا ز گاف و لامِ گل، گل چیده ای

اسم خواندی، رو مسمّی را بجو

مه به بالا دان، نه اندر آب جُو

گر ز نام و حرف خواهی بگذری

پاک کن خود را ز خود هین یک سری (2)

ص:10

ص:11

ص:12

استعدادهای زیبای خویش را به فعلیت برسانند. (1)

ص:13

به باور نویسنده: «تن آدمی همانند مملکتی است که روح در آن سلطنت و حکومت می کند و این حکومت به وسیله قوای چهارگانه ای به نام عقل، شهوت، غضب و وهم صورت می پذیرد».

به گفته نویسنده معراج السعادة، تهذیب اخلاق باید در این چهار ناحیه صورت گیرد؛ زیرا از تهذیب قوه عاقله آدمی، صفت حکمت حاصل می شود و از تهذیب قوه عامله، ملکه عدالت ظاهر می گردد. از تهذیب قوه غضبیه نیز صفت شجاعت به هم می رسد و از تهذیب قوه شهویه، خُلق عفت پیدا می شود. سپس برای هر کدام، نقطه افراط و تفریط درنظر می گیرد که مصداق رذایل اخلاقی به شمار می روند. (1)

در این پژوهش بر آن هستیم تا با رویکردی اخلاقی، اجتماعی و تربیتی به سنت و سیره معصومین علیهم السلام ، نظر افکنیم. البته نیم گاهی نیز به قرآن کریم خواهیم داشت. به نظر می رسد با این مبنا، به روش تربیتی ائمه اطهار علیهم السلام و روش قرآن کریم می توان نزدیک تر شد؛ زیرا ائمه معصومین علیهم السلام در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان به مسایلی توجه داشتند که با توجه به مبنای بعضی کتاب های اخلاقی، نمی تواند در حوزه اخلاق مطرح شود. برای نمونه، در سنت و سیره معصومین علیهم السلام ، بحث هایی هم چون: آبرو، آخرت، آرزو، آزادگی، آزار رسانی، آزمایش و... مطرح است که ممکن است هرگز در کتاب های اخلاقی مطرح نشود.

برای سامان بخشی مطالب و دست یابی آسان پژوهشگران به موضوع های مورد نظر، مباحث به صورت الفبایی و دایرة المعارف گونه تنظیم شده است. (2)

ص:14

هنگام تبیین مطالب، در مرحله اول، به صورت مستقیم به سنت و در مواردی به قرآن کریم مراجعه شده است.

در پایان، توجه به چند نکته زیر ضروری است:

1. مخاطبان این مجموعه، قشر خاصّی از جامعه نیستند، بلکه عامه مردم، مخاطبان این نوشتار هستند. بنابراین، کوشیده ایم مطالب با بیانی ساده، ولی متین و مستدل چنان تنظیم گردد که برای همگان قابل استفاده باشد.

2. با توجه به تأکید بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی قدس سره بر گسترش اندیشه های استاد شهید مرتضی مطهری، تلاش کرده ایم در هر موضوعی، از سخنان آن شهید بزرگوار بهره بگیریم تا اندیشه های متعالی آن شهید مطهر، به صورت تازه و روش جدید، در دسترس مخاطبان قرار گیرد.

3. در پایان هر موضوع، برای آن دسته از پژوهشگران و خوانندگان که در پی افزودن گستره اطلاعات خود در آن زمینه هستند، منابعی معرفی شده است.

4. در این نوشتار، هنگام بیان احادیث و روایات معصومین علیهم السلام ، از کتاب گران سنگ میزان الحکمة نوشته حجت الاسلام و المسلمین محمّد محمدی ری شهری استفاده شده است.

امید است که این تلاش ناچیز مورد رضای حضرت حق و معصومین علیهم السلام قرار گیرد و برای برنامه ریزان، برنامه سازان و پژوهشگران ارجمند سودمند افتد.

ص:15

ص:16

بعد اجتماعی و معنوی زندگی هر انسانی است. باید دانست آبرو و حیثیت اجتماعی، با فرد به دنیا نمی آید، بلکه در نتیجه کوشش، پاکی، امانت داری و برقراری روابط آدمی در زندگی با دیگر افراد اجتماع به دست می آید.

اسلام به عنوان دین کامل و جامعی که به همه جنبه های فردی و اجتماعی انسان توجه دارد، به مسأله آبرو و حفظ آن نیز توجه ویژه ای داشته است. از نظر اسلام، هر مسلمان افزون بر تلاش برای حفظ آبروی خویش باید در حفظ آبروی دیگر مسلمانان نیز کوشا باشد.

شهید مطهری درباره آبرو می گوید: «در حدیث است که هر کسی اختیار هر چیزش را داشته باشد، اختیار آبرویش را ندارد. کسی حق ندارد که آبروی خودش را جلوی مردم بریزد و بگوید مال خودم است... مخصوصاً حیثیت و آبروی مذهبی. اساساً هر مسلمانی یک سرمایه است برای اسلام». (1)

قرآن کریم به کسی که در صدد ریختن آبروی مردم باشد، آتش را وعده می دهد. استاد مطهری در تفسیر آیه شریفه ویل لکل همزة لمزه (همزء: 1) می نویسد: «وای به حال این عیب جویان (عیب جویی غیر از انتقاد است؛ که انتقاد گاهی به حق است). عیب جویی؛ یعنی مسخره گری. اشخاصی که کار و شغلشان این است که مردم را به شکلی خفیف و تحقیر کنند، با چشمشان، با گوششان، با شکلک در آوردن. در خیابان، یک کسی راه می رود، تقلیدش را پشت سرش در بیاورند. این هایی که شأنشان فقط این شده است که آبرو و حیثیت مردم را بریزند...). (2)

ص:17

ص:18

در روایتی آمده است روزی امام حسن علیه السلام مبلغی پول به شاعری داد. یکی از حاضران گفت: سبحان اللّه! به شاعری هرزهِ و معصیت کار پول می دهی؟! آن حضرت فرمود:

«بهترین مصرف مال در راه حفظ آبرو است و خودِ دفع شر نوعی بهره گیری از مال است. (1)

2. امام علی علیه السلام در نامه خود به حارث هَمْدانی می فرماید:

وَ لا تَجْعَلْ عِرْضَکَ غَرَضاً لِنِبالِ القَوْلِ؛ (2)

آبروی خود را آماج تیرهای سخن (مردم) قرار مده.

3. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْیَدَعِ المِراءَ. (3)

هر که آبروی خود را دوست دارد، باید از مجادله بپرهیزد.

4. امام زین العابدین علیه السلام فرمود:

مَنْ کَفَّ عَنْ اَعراضِ المُسْلمینَ أقالَهُ اللّه ُ عَزَّوجَلَّ عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقیامَةِ. (4)

هر که از لطمه زدن به آبروی مسلمانان خودداری کند، خدای عزّوجلّ در روز قیامت از لغزش او درمی گذرد.

5. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ رَدَّ عَن عِرْضِ أخیهِ المُسْلِمِ وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ الْبَتَّةَ. (5)

هر که از آبروی برادر مسلمان خود دفاع کند، البته بهشت بر او واجب می شود.

ص:19

«روزی شخصی نزد امام صادق علیه السلام آمد و از تنگدستی خود شکایت کرد و گفت که بسیار فقیر شده ام و درآمدم، خرجم را کفایت نمی کند. حضرت به یکی از یارانش فرمود: برو، فلان مقدار دینار تهیه کن و به او بده. تا آن صحابی رفت پول بیاورد، آن شخص گفت: به خدا سوگند! مقصودم این نبود که از شما چیزی بخواهم. امام فرمود: من هم نگفتم که مقصود تو از این حرف ها این بود که از من چیزی می خواهی، ولی از من به تو نصیحت که هرگونه بیچارگی و سختی و گرفتاری را که داری، برای مردم نقل نکن؛ زیرا کوچک می شوی. اسلام دوست ندارد مؤمن در نظر دیگران کوچک باشد؛ یعنی صورت خودت را حتی با سیلی سرخ نگهدار و عزت خود را حفظ کن».

امام علی علیه السلام می فرماید:

آن کسی که درد و بیچارگی خودش را برای دیگران می گوید، آبرو و عزت خود را از بین می برد.... آبرو از هر چیزی عزیزتر است. عزت مؤمن از هر چیز دیگر گرامی تر است. (1)

ص:20

بگویم؟ گفتند: مگر از این بدتر هم هست؟ ایشان فرمود: بدتر از این افراد، مردمان بد زبان، ناسزاگو، تهمت زن و آبرو برند». (1)

ص:21

شد و در ناحیه شرقی بیت المقدس قرار گرفت و میان خود و آنان حجابی افکند (تا خلوتگاهش از هر نظر برای عبادت آماده باشد). در این هنگام، ما روح خود را به سوی او فرستادیم و او در شکل انسانی بی عیب و نقص بر مریم پدیدار شد. مریم سخت ترسید و گفت: من از شرّ تو به خدای رحمان پناه می برم، اگر تو پرهیزگاری! (مریم 16 و 17)

حضرت مریم علیهاالسلام به امر خداوند باردار شد. چون زمان زایمان فرا رسید، آن بانوی پاکدامن، سخنانی را بر زبان جاری ساخت که اوج نگرانی او در مورد حفظ آبرویش نشان می دهد:

درد زایمان، او را به کنار تنه درخت خرمایی کشاند. (آن قدر ناراحت شد که) گفت: ای کاش پیش از این مرده بودم و به کلی فراموش می شدم. (مریم: 23)

ص:22

دست بردار نیست و حضرت یوسف علیه السلام را بر سر دو راهیِ گناه یا تحمل سختی زندان قرار می دهد. قرآن کریم می فرماید:

(یوسف) علیه السلام گفت: پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آن چه اینان مرا به سوی آن می خوانند. (یوسف: 33)

هر چند یوسف در این باره صبر پیشه می سازد، ولی از آبروی خویش هم نمی گذرد و در زمان مناسب، برای اعاده حیثیت و آبرو می کوشد.

پادشاه مصر خوابی می بیند و تعبیری برای آن پیدا نمی کند. به اشاره بعضی از مشاوران خود، دستور می دهد یوسف علیه السلام را نزد او بیاورند، ولی وقتی فرستاده پادشاه نزد یوسف می آید، یوسف به او می گوید: نزد پادشاه برگرد و از ماجرای زنانی بپرس که دستان خود را بریدند. بدین سان، موضوع آشکار می شود و زلیخا با اعتراف به جرم خویش، تصدیق می کند که یوسف علیه السلام از راست گویان است.

حضرت یوسف علیه السلام با این حرکت ثابت کرد که اهل خیانت نبوده و به دفاع از حیثیت و آبروی خویش برخاسته است؛ زیرا آبرو، اصلی ترین سرمایه مؤمن به شمار می رود.

آبرو و حیثیت چیزی نبود که یوسف صدیق بخواهد آن را ببخشد یا بریزد چنان که پس از گذشت سال ها، در فرصت مناسب از آن دفاع کرد.

ص:23

(نور: 11 و 12)

در حقیقت، کسانی که آن بهتان [داستان افک] را [به میان] آوردند، دسته ای از شما بودند. آن [تهمت] را شرّی برای خود تصور مکنید، بلکه برای شما در آن، مصلحتی [بوده] است. برای هر مردی از آنان [که در این کار دست داشته] همان گناهی است که مرتکب شده است. آن کس از ایشان که بیش ترین بخش آن را به گردن گرفته است، عذابی سخت خواهد داشت.

چرا هنگامی که آن [بهتان] را شنیدید، مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند و نگفتند: این بهتانی آشکار است؟

[عایشه، همسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که می خواست سفری برود، در میان همسرانش قرعه می افکند؛ قرعه به نام هرکس می آمد، او را با خود می برد. در یکی از غزوه ها (جنگ بنی المصطلق در سال پنجم هجرت) قرعه به نام من افتاد. من با پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کردم... . (1)]

در جریان این سفر، گروهی نسبت به همسر پیامبر، تهمت ناروا زدند و شایعه سازی کردند. این آیات برای تبیین همین جریان نازل شد.

آیات یاد شده افک نامیده شده است. افک، دروغ بزرگی (تهمتی) است که بعضی منافقان برای ریختن آبروی رسول خدا صلی الله علیه و آله به نام همسر ایشان جعل کرده بودند.

آیه می فرماید: آنان که افک را ساختند، دو گروهند: یک دسته، سازمان یافته بودند و گروهی دیگر، به خود شما وابسته هستند. قرآن، مؤمنان و مسلمانان را متوجه این نکته می سازد که در میان خود آنان، گروه هایی از متظاهران به اسلام هستند که اندیشه های خطرناکی در سر دارند. قرآن، پردازش داستان افک را از روی غفلت و بی توجهی نمی داند و می گوید آنان با هدف بیآبرو ساختن پیامبر

ص:24

چنین کردند که البته به هدفشان نرسیدند. سپس می گوید: این شرّی بود که نتیجه خیر در پی داشت و در واقع، شر نبود: «تحسبوه شراً لکم بل هو خیر لکم»؛ چون این داستان با همه تلخی آن، به سود جامعه اسلامی تمام شد. چرا قرآن به جنبه مثبت این داستان می نگرد و از جنبه منفی آن سخن نمی گوید؟

خدا می داند در آن چهل روز که پیامبر منتظر بود تا وحی نازل شود و اوضاع آشکار گردد، بر آن حضرت و نزدیکان ایشان چه گذشت. قرآن، این جریان را به دو دلیل خیر می داند:

1. گروه منافق شناخته شدند و این، خیر بزرگی برای جامعه بود. به تعبیر قرآن، برای منافقانی که این داستان را جعل کرده بودند، اثم آن باقی ماند. داغ گناه بر پیشانی آنان ماند؛ زیرا تا زمانی که زنده بودند، دیگر در جامعه اعتباری نداشتند.

2. منافقان، این داستان را آگاهانه جعل کردند، ولی بیش تر مسلمانان بااخلاص، ناآگاهانه ابزار دست این عصبه قرار گرفتند.

داستان إفک، بیدارباش بزرگی برای جامعه اسلامی بود که مسلمانان را به خطرهای درونی شان آگاه ساخت. پس از آن، مسلمانان چشم شان را باز کردند و گفتند: از یک طرف، آنان را شناختیم و از طرف دیگر، خودمان را شناختیم. چرا چنین اشتباه بزرگی را مرتکب شدیم و چرا ابزار دست این ها شدیم. (1)

ص:25

که در صورت بی دقتی و هدر دادن آن، جبرانش مشکل و گاه ناممکن می شود.

2. انسان افزون بر این که به حکم انسان بودن، وظیفه حفظ آبروی خویش را بر عهده دارد، باید در حفظ آبروی دیگران نیز کوشا باشد و در صورت نیاز، از حیثیت و آبروی دیگران دفاع کند.

این دفاع گاهی به صورت سکوت در برابر شایعه ها رخ می نماید و گاهی نیز با بیان ادلّه و اثبات حقانیت برادر مسلمانمان همراه است.

3. کسانی که از آبروی مسلمانان دفاع می کنند، سزاوار بهشت هستند؛ زیرا دفاع از حیات معنوی یک مسلمان، کوششی است برای ادامه حیات آن فرد. پیام آور دین اسلام، حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله فرمود:

هر که از آبروی برادر مسلمان خود دفاع کند، بهشت بر او واجب می آید. (1)

4. ائمه معصومین علیهم السلام شیوه های گوناگون پاسداری از آبرو را به مسلمانان آموخته اند. مسلمانان نیز باید با توجه به زمان و مکان، این روش ها را برای حفظ آبروی خویش و دیگران به کار بندند.

به طور مثال، جدال و بحث های بی مورد به ویژه با افراد مغرض ممکن است مایه آبروریزی شخص باشد. بنابراین، مسلمانان باید از جدال ها و بحث های بیهوده بپرهیزند به ویژه آن گاه که دشمنان اسلام نظاره گر کردار ما مسلمانان هستند.

گاهی دیده شده است دشمنان اسلام، مباحثی را مطرح ساخته اند تا مسلمانان در مورد آن به بحث و مجادله بی فایده بپردازند؛ مجادله ای که به درگیری و تفرقه می انجامد و جز سبک شدن مسلمانان و بی آبرو ساختن آنان،

ص:26

نتیجه ای دربرندارد.

باید دانست عوامل حفظ آبرو دو گونه است:

الف _ گاهی حفظ آبرو با انجام کار همراه است؛ یعنی انسان با انجام دادن برخی رفتارها، در حفظ آبروی خود و دیگران می کوشد و به دیگر سخن، ایجابی است. برای نمونه، انسان با کار و کوشش و کسبِ روزی حلال می تواند آبروی خویش را حفظ کند. در مقابل، تنبلی و سستی می تواند مقدمه ای برای بی آبرویی انسان باشد.

حتی قناعت در زندگی و دوری جستن از اسراف و تبذیر به انسان کمک خواهد کرد تا در مسایل اقتصادی، به بی نیازی نسبی دست یابد و به این وسیله، آبروی خود و خانواده اش را حفظ کند.

توجه به تاریخ و داستان های قرآن، دقت در زندگی گذشتگان و عبرت گرفتن از تجربه های دیگران و به کار بستن آن ها یکی دیگر از عوامل حفظ آبرو است. بدین وسیله، فرد می تواند مواضع لغزش و انحراف را بهتر بشناسد و خود را از خطر سقوط در پرت گاه های گناه در امان دارد.

انفاق و بخشش نیز در حفظ آبرو نقش دارد. انسان با بخشش ها و کمک های مالی می تواند قلب دیگران را تسخیر و محبت آنان را به خود جلب کند. این کار سپری برای جامعه در برابر آسیب ها خواهد بود؛ زیرا کسانی که از محبت فردی برخوردار شوند، هیچ گاه راضی نخواهند شد به ولیّ نعمت خویش خیانت ورزند یا پشت سر او غیبت کنند. افزون بر آن، در برابر غیبت کنندگان نیز به دفاع از او بر می خیزند.

هم چنین گذشت به معنای چشم پوشی از خطای دیگران به ویژه زیر دستان می تواند یکی از عوامل حفظ آبرو باشد.

ص:27

در گذشتن از خطای دیگران عاملی است برای زدودن کینه ها و از بین بردن زمینه های دشمنی. در پایان باید دانست که دعا کردن و درخواست از حضرت حق، از عوامل حفظ آبرو و عزت به شمار می رود. چنان که در زیارت عاشورا می خوانیم:

اَللهُمَّ اجْعَلْنِی عِنْدَکَ وَجیهاً بِالحُسَیْنِ عَلَیهِ السَّلامُ فِی الدُّنیا و الْاخِرَةِ.

بارالها! مرا به وسیله امام حسین علیه السلام نزد خودت در دنیا و آخرت آبرومند ساز.

ب _ گاهی حفظ آبرو به این وابسته است که کاری را انجام ندهیم و به دیگر سخن، جنبه سلبی دارد. دوری از جایگاه های تهمت که می تواند انسان را در معرض سوء ظن قرار دهد، یکی از این عوامل به شمار می رود.

پرهیز از پرگویی و بیهوده گویی یکی دیگر از عوامل مهم حفظ آبرو است. چه بسا انسان با پرگویی یا بیهوده گویی، به آسانی آبروی خویش را می ریزد.

خودداری از درگیری نیز در شمار همین عوامل است. درخواست نکردن از هر کس به ویژه ناپرهیزگاران، در حفظ آبرو، سهم بسزایی دارد. انسان باید با کار و کوشش، روحیه عزّت و بزرگ منشی خود را حفظ کند و از خواهش کردن پیش کس و ناکس خودداری ورزد. چه بسا یک درخواست نابجا، مسلمانی را در چشم دیگران، کوچک سازد.

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

آبروی تو چون یخی است که خواهش کردن، آن را قطره قطره آب می کند. پس بنگر آن را نزد چه کسی فرو می ریزی. (1)

5. گفتیم که آبروی یک مسلمان، سرمایه اسلام است و یک مسلمان متعهد

ص:28

و فهمیده حق ندارد و حاضر نیست این سرمایه را به دست خود نابود کند. این سرمایه باید در راه خدمت به خانواده، آیین و سرزمین اسلامی، حفظ شود.

بنابراین، تنها در مواردی که دین و کشور در خطر باشد، موظف هستیم از همه سرمایه های خویش مانند: جان، مال و آبرو در گذریم، رفتار حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام نمونه برجسته چنین فداکاری است که در راه حفظ دین، از جان، مال، فرزندان و آبروی خویش مایه گذاشت. او از همه چیز خود گذشت تا مکتب اسلام باقی بماند. بنابراین، هنگام تزاحم میان آبرو و دین، دین مقدم است.

شهید مطهری در این باره می گوید:

یک وقت هم هست که موضوع امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی است که اسلام برای آن اهمیتی بالاتر از جان و مال و حیثیت انسان قایل است. می بیند قرآن به خطر افتاده است... وضعیت در سر حد به خطر افتادن قرآن و اصول قرآنی است، در سر حدّ به خطر افتادن عدالت است... (یا) دست دشمن را می بینی و دسیسه دشمن را می بینی که دایم میان مسلمین تفرقه اندازی می کند؛ آیا در این جا می گویی: امر به معروف نکن، حرف نزن. نهی از منکر نکن؟... . حسین بن علی علیه السلام فهماند که انسان در راه امر به معروف و نهی از منکر به جای می رسد که مال و آبروی خودش را باید فدا کند و ملامت مردم را باید متوجه خودش کند. همان طور که حسین کرد... . (1)

5. معیار آبرومندی

قرآن، ملاک هایی را برای آبرومندی و محبوبیّت معرّفی و بر این نکته تأکید می کند که انسان پیش و بیش از هرچیز باید در پی به دست آوردن منزلت نزد خداوند باشد. در این صورت، خدا به صورت یک سنت تغییرناپذیر، به او

ص:29

محبوبیت و منزلت والای اجتماعی نیز خواهد بخشید:

إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا (مریم: 96)

آنان که ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خدای رحمت گستر، محبت آنان را در دل مردم قرار خواهد داد.

برخی مفسّران، این حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله را تفسیری از این آیه قرار داده اند که می فرماید:

وقتی خدا بنده ای را دوست بدارد، به جبرئیل خطاب می کند که تو نیز او را دوست بدار. سپس جبرئیل در میان اهل آسمان ندا می دهد که خدا فلانی را دوست می دارد. پس شما نیز او را دوست بدارید. آن گاه خداوند همان محبت اهل آسمان به آن بنده را در میان اهل زمین نیز قرار می دهد. (1)

بنابراین، عمل به هر یک از دستورهای الهی در قرآن که محبت خداوند را در پی دارد، موجب جلب آبرو می شود و برعکس، در آن چه از محبوبیت انسان نزد خداوند بکاهد، عاملی برای کم شدن آبرو و حرمت او نزد خدا می شود. (2)

ص:30

ص:31

به جزای اعمال خویش برسد. چنان که وجود نداشتن آخرت به این معنا است که آفرینش آسمان ها و زمین و دیگر موجودات بیهوده است و این با حکمت خداوند منافات دارد. فطرت نامحدودطلبی و عشق به جاودانگی نیز که در محبت فرزند و علاقه به جاودانگی در خاطره ها و... ظهور می یابد، انسان را به اندیشه در جهانی دیگر سوق می دهد.» (1) ما بر آن نیستیم تا آخرت را از نگاه کلامی بنگریم، بلکه می خواهیم جنبه اثربخشی آن را در زندگی فردی و اجتماعی به داوری بنشینیم. به طور کلی، این مسأله که چگونه قرآن کریم و معصومین علیهم السلام از این اصل برای تربیت انسان ها بهره می گیرند، برای ما اهمیت دارد. به دیگر سخن، مسأله آخرت را از آن جهت که می تواند وسیله ای برای موعظه، یادآوری و خودسازی انسان ها باشد، بررسی می کنیم.

باید دانست اسلام، دینی است که می کوشد انسان ها را با اندیشه اخروی پرورش دهد. بنابراین، تلاش دارد که از راه معرفت و شناخت دادن به انسان، او را به حقیقت «خود» آشنا سازد.

اندیشه اخروی، ارکانی دارد که به بعضی از آن ها اشاره می شود:

1. ایمان به خداوند مهربانی که تنها از روی محبت سرشار خویش، به انسان هستی و وجود عطا کرده است.

2. ایمان به این که انسان برای بقا آفریده شده است و این بقا در سایه زندگی آخرت تحقق می یابد.

3. زندگی این جهان با زندگی آخرت، رابطه مستقیم دارد: «الدُّنیا مَزْرَعَةُ الْاخِرَة».

ص:32

4. دنیا جایگاه مناسبی برای محاسبه اعمال نیست. با این که نتیجه و مکافات بعضی رفتارها در دنیا گریبان گیر انسان می شود، ولی می دانید که دنیای محدود، ظرفیت پاداش و کیفر کردار ما را ندارد. پس محاسبه و بازخواست دقیق که به وجود محاسبه گری بصیر و سریع الحساب نیاز دارد، به جهانِ دیگری موکول می شود.

قرآن می فرماید:

در آن روز، مردم به صورت گروه های پراکنده (از قبرها) بیرون می آیند تا اعمالشان به آنان نشان داده شود. پس هر کس ذره ای کار خیر انجام دهد، آن را می بیند و هر کس ذره ای کار بد کند، آن را می بیند. (زلزله: 6 _ 8)

5. بهشت و جهنم حق است. به تعبیر سرور و سالار شهیدان، امام حسین علیه السلام :

أَنَّ الْجَنَّةَ و النّارَ حَقٌ و أَنَّ السّاعَةَ آتِیَةُ لا رَیْبَ فیها و أَنَّ اللّه َ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبورِ. (1)

بهشت و جهنم حق است و ساعت قیامت فرا می رسد و در آن شکی نیست و خداوند، همه کسانی را که در قبرها هستند، برمی انگیزاند.

ص:33

3. امام علی علیه السلام فرمود:

إنّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لا حِسابَ وَ غَداً حِسابٌ وَ لا عَمَلَ. (1)

امروز، عمل است نه حسابرسی و فردا، حسابرسی است نه عمل.

4. امام علی علیه السلام فرمود:

الدُّنیا اَمَدٌ، الآخِرَةُ اَبَدٌ. (2)

دنیا تمام شدنی است و آخرت، همیشگی.

5. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ عَمَّرَ دارَ اقامَتِه فَهُوَ العاقِلُ. (3)

کسی که خانه ماندگاری خود را آباد سازد، خردمند است.

6. امام علی علیه السلام فرمود:

لِکُلِّ شَی ءٍ مِنَ الْآخِرَةِ خُلودٌ وَ بَقاءٌ. (4)

هر چیز آخرت، جاودانه و ماندگار است.

7. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ سَعَی لِدارِ إقامَتِهِ خَلُصَ عَمَلُهُ و کَثُرَ وَجَلُهُ. (5)

هر که برای خانه ماندگاری خویش بکوشد، کردارش خالص شود و ترسش (از خدا) بسیار گردد.

8. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

یا عجَبَاً کُلَّ العَجَبِ للمُصَدِّقِ بِدارِ الحَیَوانِ وَ هُوَ یَسْعی لِدارِ الغُرورِ. (6)

وه! چه شگفت است از کسی که سرای زندگانی را باور دارد و با این حال،

ص:34

برای سرای فریبنده (دنیا) می کوشد.

9. امام علی علیه السلام فرمود:

لَیْسَ عَنِ الآخرةِ عِوَضٌ و لَیْسَتِ الدُّنیا لِلنَّفسِ بِثَمَنٍ. (1)

آخرت هیچ جایگزینی ندارد و دنیا بهای جان آدمی نیست.

10. امام علی علیه السلام فرمود:

ذِکْرُ الآخرةِ دَواءٌ وَ شِفاءٌ. ذکرُ الدُّنْیا أدْوَأُ الْأَدْواءِ. (2)

یاد آخرت داروست و درمان. یاد دنیا نیز بدترین درد و بیماری است.

11. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ اکْثَرَ مِنْ ذِکْرِ الْآخِرَةِ قَلَّتْ مَعْصِیَتُهُ. (3)

هر کس زیاد به یاد آخرت باشد، گناه و نافرمانی او کم می شود.

12. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَأَنّکَ تَعیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لاِخِرَتِکَ کَاَنَّکَ تَموتُ غَداً. (4)

برای دنیای خود چنان کار کن که گویی جاودانه می مانی و برای آخرتت چنان کار کن که گویی فردا خواهی مُرد.

13. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس که آخرت همّ او باشد، خداوند امور او را به سامان آورد و (مُهر) توانگری بر جبینش زند و دنیا بر خلاف میلِ خود، نزد او رود. هر کس که دنیا همّ او باشد، خداوند امورش را از هم بپاشد و (مهر) فقر و ناداری بر جبینش زند و از دنیا جز آن چه خداوند برای او مقدر داشته است، نصیبش نشود. (5)

ص:35

ص:36

ص:37

حج خانه خدا را انجام دهید. برای آرامش در روز گرم و طولانی آخرت هم اکنون روزه بگیرید. برای روز حشر، دو رکعت نماز در دل شب بخوانید. برای حفظ خویشتن از وحشت قبر، سخن خوب بگویید و از سخن زشت دوری کنید. چنین باشید تا در روز سخت قیامت، رستگار شوید.

ای مردم! در دنیا دو مجلس را انتخاب کنید: اول، مجلسی که برای طلب روزی حلالتان باشد. دوم، مجلسی که برای سعادت آخرتتان باشد. بدانید سومین مجلس به زیان شما خواهد بود.

ای مردم! خود را در دو چیز خلاصه کنید: به دست آوردن سعادت آخرت و روزی حلال. اگر راه سومی هم وجود داشته باشد، بدانید که به زیان شماست.

ای مردم! مال خود را دو قسمت کنید: یکی، انفاق و بخشش به خانواده خود و دومی، برای آخرت خود. بدانید که سومی به زیان شما خواهد بود.

ای مردم! دنیا را در دو ساعت بدانید، ساعتی که گذشته است و شما نمی توانید آن را باز گردانید و ساعتی که هنوز نیامده است و اطمینان نیز ندارید که در ساعت نیامده، زنده بمانید. پس اکنون را دریابید. اکنون که در این ساعت هستید، آن را به سود خود غنیمت شمارید و بکوشید در برابر نافرمانی خدا ایستادگی کنید. گناه نکنید و گرنه هلاک خواهید شد. (1)

ص:38

نسازد. برای آن چه در دنیا از دست می دهی، زاری کنان تأسف مخور. همّت خویش را برای پس از مرگ خود مصروف دار. (1)

عبدالله بن عباس درباره این سخن امام علی علیه السلام می گوید:

مَا انْتَفَعْتُ بِکَلامٍ بَعْدَ کَلامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانْتِفاعِی بِهذَا الْکَلامِ.

پس از سخن پیامبر صلی الله علیه و آله ، از هیچ سخنی همانند این سخن، سود نبردم.

ص:39

ص:40

دنیا و نعمت های دنیایی همگی از مظاهر الهی است که وجود و عظمت خداوند را متجلی می سازند. در هیچ جایی، نعمت های خداوند نکوهش نشده و اگر جایی نیز از نفی دنیا سخن به میان آمده است، مراد خودِ دنیا نیست، بلکه دوستی دنیا و دل بستگی به آن منظور است که ریشه همه خطاها خواهد بود. انسان باید بداند که:

اَلدُّنیا خُلِقَتْ لِغَیْرِها وَ لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِها. (1)

دنیا برای رسیدن به آخرت آفریده شده است، نه برای رسیدن به خود دنیا.

شهید مطهری می گوید:

اگر انبیا، مسأله آخرت را مطرح کرده اند، به دنبال مسأله زندگی است. (2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله به یکی از اصحابش به نام جویبر فرمود: «چقدر خوب بود، زن می گرفتی و خانواده تشکیل می دادی و به این زندگی انفرادی خاتمه می دادی تا هم نیاز تو به زن برآورده شود و هم آن زن در کار دنیا و آخرت کمک کار تو باشد». (3)

بر اساس این سخن پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، زن از نشانه های حضرت حق ویار و یاور مرد در کار دنیا و آخرت است. از سوی دیگر، مرد نیز برای زن، و یار او در کار دنیا و آخرت است، چنان که مایه آرامش همه آفرینش برای انسان، نعمت است و همه این ها وسیله ای برای حرکت آدمی به سوی آخرت است.

قرآن کریم، زن و مرد را یکی از آیات الهی و مایه آرامش یکدیگر معرفی

ص:41

می کند:

و از نشانه های او این است که از [نوع] خودتان، همسرانی برای شما آفرید تا با آن ها آرام گیرید و میانشان، دوستی و رحمت نهاد. آری، برای مردمی که می اندیشند، در این [نعمت ]نشانه هایی است. (روم: 21)

ص:42

ور بود اشتر، چه قسمت پشم را (1)

ص:43

خوشا به حال کسی که به یاد معاد باشد.

یاد خداوند یکی از مهم ترین نکته های تربیتی در مسأله آخرت است. قرآن کریم در بسیاری از سوره ها، به این موضوع اشاره دارد. باید توجه خاص ائمه معصومین علیهم السلام به یاد آخرت را نیز به اشاراتِ روشنگر کتاب خدا بیافزاییم. امام حسن مجتبی علیه السلام در آخرین لحظه های زندگی، همه اطرافیانش را متوجه آخرت می سازد و می فرماید:

از هراس حساب روز قیامت و دوری از دوستان می گریم. (1)

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام ، یاد آخرت را هم دارو و هم درمان می داند. به تعبیر آن حضرت، یاد آخرت، دارویی اثر بخش و شفابخش است: «ذکرُ الآخرةِ دَواءٌ و شفاءٌ.» (2) هم چنین آن حضرت، یاد آخرت را کاهش دهنده گناه می داند و می فرماید:

هر آن کس زیاد به یاد آخرت باشد، گناه و نافرمانی او کم می شود. (3)

شاید بتوان گفت یکی از راه های پایین آوردن آمار جرم و جنایت و گناه، زنده کردن یاد آخرت در میان مردم است. ایمان به آخرت، آثار مثبت فراوانی برای فرد و جامعه به ارمغان می آورد که از آن میان به اخلاص در عمل، خوف و رجا، شجاعت در میدان جنگ و جهاد، رعایت حقوق مردم در مسایل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می توان اشاره کرد.

برخی از آثاری که قران آن ها را ذکر کرده، بدین شرح است:

یک _ پای بندی به دستورهای الهی: ایمان به آخرت موجب تسلیم شدن در برابر فرمان های خداوند، مانند: جهاد (توبه: 44)، انفاق در راه خدا (توبه: 99)

ص:44

مراقبت بر نماز (انعام: 92)، تعمیر مساجد (توبه: 18)، رعایت حقوق خانواده (بقره: 228 و 232) و شهادت به حق (طلاق: 2) می شود.

دو _ پیروی از خدا، پیامبر و اولوالامر: قرآن، لازمه ایمان به خدا و آخرت را پیروی از خدا، پیامبر و اولیای امر می داند:

أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ... إِنْ کُنْتُمْ تُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ. (نساء: 59)

سه _ حق طلبی و ایمان به قرآن: کسانی که به آخرت ایمان می آورند، در مقابل حقیقت تسلیم هستند و به قرآن نیز ایمان می آورند:

وَ الَّذینَ یُؤمِنُونَ بِاْلآخِرَةِ یُؤمِنُونَ بِهِ. (انعام: 92)

چهار _ پیروی نکردن از شیطان: شیطان، بر مؤمنان به آخرت سلطه ای ندارد که به پیروی از او بینجامد:

وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یُؤمِنُ بِاْلآخِرَةِ. (سبأ: 21)

باید دانست تردید در امر آخرت عامل پیروی از شیطان است.

پنج _ آرامش: کسانی که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده، کار نیکو انجام می دهند، نه ترسی دارند و نه اندوهی:

مَنْ ءامَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحًا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. (مائده: 69)

شش _ بهره مندی از نعمت های دنیایی با در امان ماندن از عذاب آخرت.

هفت _ برخورداری از هدایت و رستگاری.

هشت _ پاداش الهی: مَنْ ءامَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ.(بقره:62)

نه _ رحمت و رضوان الهی و بهشت.

ص:45

ده _ خودسازی و پندپذیری: کسانی که به خدا و آخرت ایمان داشته باشند، پندهای الهی را می پذیرند». (1) (بقره: 232)

باید دانست در اندیشه اسلامی، هدف نهایی از انجام کار، توجه صرف به آخرت نیست، بلکه این مسأله، روش تربیتی سودمند و کاربردی است. در اندیشه اسلامی، مرحله بالاتری را می توان یافت که به دوستی و عشق تعبیر می شود. انسان با عشق حرکت می کند تا خدا را شایسته پرستش بیابد و پرستش کند. هر چند این سخن تنها در شأن اولیای الهی است و هر کسی نمی تواند چنین ادعایی کند، ولی به هر حال، راه، درجه و مقامی تصورپذیر و دست یافتنی است. سعدی شیرین سخن می گوید:

گر از دوست، چشمت به احسان اوست

تو در بند خویشی، نه در بند دوست

خلاف طریقت بود که اولیا

تمنّا کنند از خدا جز خدا

ص:46

إِعْمَلْ لِدُنیاکَ کَأَنَّکَ تَعیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لاِخِرَتِکَ کَأنَّکَ تمُوتُ غَداً. (1)

برای دنیای خود چنان کار کن که گویی جاودانه هستی و برای آخرت خویش چنان کار کن که گویی فردا خواهی مُرد.

ص:47

زودی خواهند دانست.

آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم و کوه ها را [چون] میخ هایی [نگذاشتیم]؟ و شما را جفت آفریدیم. و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم. و شب را [برای شما] پوشش قرار دادیم و روز را [برای] معاش [شما ]نهادیم.

و بر فراز شما، هفت [آسمان] استوار بنا کردیم و چراغی فروزان گذاردیم. از ابرهای متراکم، آبی ریزان فرود آوردیم تا بدان دانه و گیاه و باغ های درهم پیچیده و انبوه برویانیم.

همانا وعده گاه [ما با شما]، روز داوری است؛ روزی که در «صور» دمیده شود و گروه گروه بیایید و آسمان، گشوده و درهایی (پدیدار) شود و کوه ها را روان کنند و [چون] سرابی گرداند. [آری،] جهنّم [از دیرباز] کمین گاهی بوده [که] برای سرکشان بازگشت گاه است. روزگاری دراز در آن درنگ کنند. در آن جا نه خنکی چشند و نه شربتی جز آب جوشان و چرکابه ای؛ کیفری مناسب [با جرم شان]. آنان بودند که به [روز] حساب امید نداشتند و آیات ما را سخت تکذیب می کردند؛ حال آن که هر چیزی را بر شمرده [و به صورت ]کتابی درآورده ایم.

پس بچشید که جز عذاب، هرگز [چیزی] بر شما نمی افزاییم. همانا پرهیزگاران را رستگاری است: باغچه ها و تاکستان ها و دخترانی هم سال، با سینه های برجسته و پیاله های لبالب. در آن جا نه بیهوده ای شنوند و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند]. [این است] پاداشی از پروردگار تو و عطایی از روی حساب؛ پروردگار آسمان ها و زمین و آن چه میان آن دو است؛ بخشایشگری که کس را یارای خطاب با او نیست.

روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند و [مردم] سخن نگویند، مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد و سخن راست گوید. آن [روز ]روز حق است. پس هر که خواهد، راه بازگشتی به سوی پروردگار خود بجوید.

ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم: روزی که آدمی آن چه را با دست خویش پیش فرستاده است، بنگرد و کافر گوید: «کاش من خاک بودم».

ص:48

ص:49

14. سیدبن طاووس، محاسبه نفس یا انسان در دادگاه خود، مترجم عباسعلی محمودی، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1362.

15. شبر، سیدعبداللّه، بنیادهای اخلاق اسلامی، مترجم علی مشتاق عسگری، دین و دانش کوکب، تهران، 1265.

16. شفائی، محسن، معاد.

17. ضیا آبادی، سیدمحمد، قرآن و قیامت، کتابفروشی صدوق، تهران، 1357.

18. طباطبایی، علامه سیدمحمدحسین، حیات پس از مرگ، آزادی، قم.

19. طوسی، خواجه نصیرالدین، آغاز و انجام، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران، 1366.

20. ______________________________________، اخلاق محتشمی، دانشگاه تهران، تهران، 1361.

21. قطب، محمد، معیار اخلاق و روش تربیت، مترجم محمدصادق ایمانی، بنیاد علوم اسلامی، تهران.

22. گروهی از فضلای قم، موازنه اسلامی بین دنیا و آخرت، در راه حق، قم، 1360.

23. مطهری، مرتضی، جهان بینی توحیدی، صدرا، قم، 1357.

24. _________________________، عدل الهی، انتشارات اسلامی، تهران، 1352.

25. موسوی لاری، سیدمجتبی، مبانی اعتقادات در اسلام، سپاه، قم، 1362.

26. ناصری، علی اکبر، بازگشت به خدا، بنگاه مطبوعاتی ایران، تهران، 1346.

27. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، معاد، حزب جمهوری اسلامی، تهران، 1362.

ص:50

ص:51

هم چنین طبیعت را با گل و بلبل، درخت و سبزه، رود و دریا زینت بخشیده است:

إِنّا جَعَلْنا ما عَلَی اْلأَرْضِ زینَةً لَها. (کهف: 7)

ما آن چه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم.

افزون بر آن، مال و زن و فرزند را مایه زینت زندگی دنیا قرار داده است:

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا. (کهف: 46)

مال و فرزندان، زیور زندگی دنیایند.

باید گفت زیبایی، حقیقتی است که انسان آن را می جوید و به سوی آن کشیده می شود. با این حال، باید پرسید: حقیقت زیبایی چیست؟

تعریف زیبایی، کار دشواری است، ولی انسانی که زیبایی را می یابد، به آن عشق می ورزد و آن را دوست دارد. او وقتی صدای دل نشین آبشار را با چینش گل و بلبل در کنار هم، هم آهنگ می بیند، می گوید: «این منظره زیباست»؛ یعنی تناسب میان اجزای یک مجموعه، او را به تحسین آن مجموعه و در مرحله ای بالاتر، به تحسین آفریننده آن وا می دارد. چنین تناسبی در همه جای جهان هستی دیده می شود.

آراستگی که نتیجه کار الهی است، زیبایی ویژه ای به طبیعت بخشیده است. انسان نیز به حکم آن که آفریده همان موجود زیبا است، دوست دارد به وسیله زینت ها و زیورهایی، دنیای درون و برون خویش را بیاراید.

بنابراین، آراستن و آراستگی و زیبایی، حقایقی هستند که با هم ارتباط نزدیک دارند. از یک طرف، انسان، آفریده موجودی زیباست که زیبایی را می پسندد. از سوی دیگر، به کمک زینت ها و زیورها می کوشد خود و محیط پیرامونش را بیاراید. او خود آراسته است و از آراستگی لذّت می برد.

ص:52

هم آهنگ شدن با طبیعت است. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام هنگام برشمردن نشانه های پرهیزگاران می فرماید:

از نشانه های پرهیزگاران (این است که)... در دین داری نیرومندند، نرم خو و دور اندیش هستند و ایمانی سرشار از یقین دارند. در دانش اندوزی حریص بوده و با داشتن دانش، بردبارند. در توانگری نیز میانه رو بوده و در عبادت، فروتن و در تهی دستی، آراسته (هستند). (1)

«قرآن کریم همان گونه که اختران سپهر را زیور گنبد مینا می داند، و باغ وراغ را زینت زمین می شمرد، ایمان را نیز زیور جان آدمی می داند.

حَبَّبَ اِلَیْکُمُ الایمانَ وَ زَیَّنَهُ فی قُلوبِکُمْ و کَرَّهَ اِلَیْکُمُ الکُفْرَ وَ الفُسُوقَ وَ العِصْیانَ. (حجرات: 7)

خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت. (2)

بنابراین، ایمان به روح آدمی، زیبایی می بخشد و در نقطه مقابل، کفر و گناه مایه زشتی و برهم زدن آراستگی روح آدمی است.

با توجه به آیات و روایات، می توان گفت که آراستگی به دو دسته تقسیم می شود: آراستگی ظاهر و آراستگی باطن.

اسلام به عنوان یک دین کامل، همان گونه که به آراستگی باطن انسان توجه دارد، هم سنگ آن، به آراستگی ظاهر انسان و جامعه اسلامی توجه نشان می دهد.

ص:53

ص:54

نشاندن خشم و خاموش کردن آتش کینه و گرد آوردن پراکندگان و اصلاح فساد موجود میان مردم و فاش کردن خیر و نیکی و پنهان ساختن عیب و زشتی و نرم خویی و فروتنی و خوش روشی و سنگینی و خوش خلقی (با مردم) و پیشی گرفتن در فضیلت و نیکی و برگزیدن احسان... و گفتن حق اگرچه سخت (یا اندک) باشد و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم اگرچه بسیار باشد و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم اگرچه کم باشد. این ها را برای من کامل گردان با فرمانبرداری همیشگی و همیشه با جماعت بودن و واگذاشتن بدعت گذاران و به کار بستن اندیشه جدید. بار خدایا بر محمّد و آل او درود فرست. (1)

ص:55

می آراست. (1)

4. امام علی علیه السلام فرمود:

زِینَةُ البَواطِنِ أجْمَلُ مِنْ زِینَةِ الظَّواهِرِ. (2)

زیور درون، زیباتر از زیور برون است.

5. امام صادق علیه السلام فرمود:

عَلَیْکَ بِالسَّخاءِ وَ حُسْنِ الخُلْقِ فَإِنَّهُما یُزَیِّنانِ الرَّجُلَ کَما تُزَیِّنُ الْواسِطِةُ القِلادَةَ. (3)

بر تو باد بخشندگی و خوش خویی؛ زیرا همان گونه که گوهر درشتِ میان گردن بند مایه زیبایی آن است، این دو ویژگی نیز مایه آراستگی مرد هستند.

6. امام علی علیه السلام فرمود:

ما تَزَیَّنَ مُتَزَیِّنٌ بِمِثْلِ طاعَةِ اللّهِ. (4)

هیچ آراسته ای، به زیوری مانند طاعت خدا، آراسته نشده است.

7. امام باقر علیه السلام فرمود:

کانَ فیما ناجیَ اللّه ُ بهِ موسی علیه السلام !... وَ لا تَزَیَّنَ لِی المُتَزَیِّنُونَ بِمِثْلِ الزُّهدِ فِی الدُّنْیا عَمّا بِهِمُ الغِنی عَنْهُ. (5)

از سخنان نجواآمیز خدای تعالی به موسی علیه السلام این بود: ... و خود آرایان در نظر من به هیچ زیوری همانند زهد و دل برکندن از آن چه بدان نیازی ندارند، آراسته نشدند.

ص:56

برابر مردم ظاهر می شد، خود را می آراست». (1)

ص:57

بدش می آمد و می فرمود: روغن زدن، غم و پریشانی را بر طرف می کند. (1)

از این گفته ها می توان نتیجه گرفت که آراستگی در بهداشت روانی فرد و اجتماع مؤثر است و می تواند شادابی و نشاط را برای جامعه به ارمغان آورد و غم و پریشانی را از افراد جامعه دور سازد.

3. آراستگی ظاهری شامل افراد و مکان ها می شود. بر این اساس بود که ائمه اطهار علیهم السلام به آراستگی خانه، همسر و فرزند خود توجه داشتند.

باید دانست درباره حفظ آراستگی در بعضی موارد، تأکید بیش تری شده است. برای نمونه، آراستگی یک اصل مهم در روابط زناشویی زن و مرد به شمار می رود. به همین دلیل، به زن سفارش شده است که از زینت های مناسب برای آراستن خود بهره گیرد و در این امر کوتاهی نکند.

شهید مطهری در این باره می گوید:

اسلام، زنی را که در آرایش و زینت خود برای شوهر کوتاهی کند، نکوهش کرده است.

حسن بن جهم می گوید: بر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام وارد شدم و دیدم خضاب فرموده است. گفتم: رنگ مشکی به کار برده اید؟ فرمود: بلی، خضاب و آرایش در مرد موجب افزایش پاکدامنی در همسر اوست. برخی از زنان به این دلیل که شوهرانشان خود را نمی آرایند، عفاف را از دست می دهند. (2)

4. آراستگی یک اصل اجتماعی است و معصومین علیهم السلام بر اساس همین اصل به مسلمانان سفارش می کردند که موارد زیر را رعایت کنند:

الف _ شستن موی سر و محاسن؛

ب _ شانه زدن موی سر؛

ص:58

ج _ خوش بو کردن بدن با عطر؛

د _ اصلاح سر و صورت؛

ه_ کوتاه کردن ناخن انگشتان؛

و _ خضاب و رنگ کردن موی سر و صورت؛

ز _ زایل کردن موهای زاید بدن؛

ح _ سرمه کشیدن؛

ط _ روغن زدن به مو؛

ک _ مسواک زدن.

5. یکی از ویژگی های مهم مکتب اسلام، جامعیت آن است که این جامعیت را در همه جنبه های انسانی در نظر گرفته است. آراستگی ظاهر یک ادب انسانی اسلامی است، ولی در کنار این اصل، هر مسلمان وظیفه دارد به آراستگی باطن نیز توجه کند.

خردمندی، پاکی درون، صبر، رضا، خشوع، بخشندگی، دادگری و... زینت های روح و روان آدمی هستند و اگر انسانی خود را به این اوصاف بیاراید، با ستایش خدا رو به رو می شود.

حضرت علی علیه السلام درباره این زینت ها فرموده است:

زیور دین، خرد است. زیور ایمان، پاکی درون و نیک رفتاری برون است. زیور دین، صبر و رضا (به قضای الهی) است. زیور هم نشینی، تحمل و بردباری است. زیور عبادت، خشوع است. زیور ریاست، بخشندگی است. زیور دانش، بردباری است. زیور خصلت ها، رعایت عهد و پیمان ها است. زیور شهریاری، دادگری است. زیور حکمت، زهد و دل بر کندن از دنیاست. (1)

حسن ختام این گفتار را فرازهایی از نامه امام علی علیه السلام به مالک اشتر در

ص:59

نهج البلاغه قرار می دهیم:

[1. ]ارتش و سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار مردم و مایه آراستگی زمام داران (هستند).

[2. ]در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد و هرگز تخفیف دادن در خراج، تو را نگران نسازد؛ زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی و آراستن شهرها و ولایت های تو نقش دارد. (1)

ص:60

ص:61

با بیان این خاطره، به این پرسش می رسیم که چگونه می توان به چنین آرامشی دست یافت و اصولاً آرامش چیست؟

آرامش واژه ای فارسی است و مترادف آن در زبان عربی، واژگان «سکون» و «سکینه» هستند. سکون، بر خلاف اضطراب و حرکت است و بعضی می گویند: سکون، آرام گرفتن پس از حرکت است. مثلاً در قرآن کریم می خوانیم:

مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فیهِ (قصص: 72)

کدام معبود جز خداست که شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟

سکون به معنای آرامش و اُنس نیز آمده است:

هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها. (اعراف: 189)

او خدایی است که (همه) شما را از یک فرد آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنار او بیاساید.

وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها. (روم: 21)

و از نشانه های او این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان، آرامش یابید.

همسر مایه آرامش و انس همسر خویش است.

خانه را نیز مسکن (1) می نامند؛ چون جایگاه سکون و آرامش است.

انسان پس از ساعت ها کار و تلاش روزانه، هنگامی که به خانه می رود، آن جا را مسکن خود می یابد. واژه «سکینه» نیز از همین خانواده بوده و به معنای قلب و اطمینان خاطر است:

هُوَ الَّذی أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی قُلُوبِ الْمُؤمِنینَ لِیَزْدادُوا إیمانًا مَعَ إیمانِهِمْ. (فتح: 4)

او کسی است که آرامش را بر دل های مؤمنان فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیافزاید...

ص:62

این واژه، 6 بار در قرآن کریم آمده است و ظاهراً همه درباره آرامش قلب است که به آرامش ظاهری می انجامد. آنان که در باطن خویش آرامند، در ظاهر نیز آرامند. اضطراب و نا آرامی ظاهری که در رفتار آدمی نمود پیدا می کند، نشان دهنده اضطراب و نا آرامی درونی او است.

افزون بر این ها، دعای پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مایه آرامش معرفی شده است:

وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. (توبه: 103)

و برای آنان (مسلمانان و زکات دهندگان) دعا کن؛ زیرا دعای تو مایه آرامش آنان است و خداوند شنوا و دانا است.

بنابراین، قرآن کریم، شب، همسر و دعای پیامبر را مایه سکون و آرامش آدمی معرفی می کند. در مقابل، آن جا که سخن از سکینه است، می فرماید تنها خداست که سکینه و آرامش را به عنوان هدیه ای آسمانی بر دل انسان های پاک فرو می فرستد تا بر ایمان آنان بیافزاید.

در کنار این مطلب باید گفت:

نفس انسان _ این موج الهی _ مراتبی دارد. در یک مرحله، أمارةٌ بالسوء است؛ یعنی به بدی ها فرمان می دهد چنان که حضرت یوسف علیه السلام می فرماید:

من هرگز خودم را تبرئه نمی کنم؛ زیرا نفس (سرکش) بسیار به بدی فرمان می دهد مگر کسی را که پروردگارم بر او رحم کند. (یوسف: 53)

در مرحله ای دیگر، نفس انسانی، سرزنش کننده می شود:

«سوگند به (نفس لوّامه) وجدان سرزنشگر. (قیامت: 2)

در این مرحله، روح آدمی چنان بار می یابد که خداوند عزیز به او سوگند یاد می کند. مرحله بعد، مرحله اطمینان است. در این مرحله، روح انسان عزیز و محترم می شود و بدان شایستگی دست می یابد که مورد خطاب الهی قرار گیرد:

یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ

ص:63

ادْخُلی جَنَّتی. (فجر: 27 _ 30)

تو ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است. پس در سلک بندگانم در آی و در بهشتم وارد شو.

قرآن کریم، این اطمینان را تنها با یاد الهی، دست یافتنی می داند:

أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. (رعد: 28)

همانا دل با یاد خدا آرامش می یابد.

ص:64

ص:65

برد...». (1)

ص:66

انسان در زندگی طبیعی خود، دوره هایی را سپری می کند که آرامش وی در هر دوره، به شیوه خاصی تأمین می شود. انسان در دوره نوزادی تنها در کنار مادر و در آغوش او، احساس آرامش می کند. همین مسأله که شاید بسیار کوچک به نظر برسد، تا چه اندازه در آرامش نوزاد نقش دارد و حتی در دیگر دوران های زندگی آدمی اثر می گذارد. بنابراین، فراهم آوردن زندگی آرام برای مادر، می تواند مایه آرامش نوزاد باشد.

در مرحله بالاتر که دوران کودکی است، بازی کودک و شرکت او در گروه های هم سالان و رفتار درست پدر و مادر با وی، مایه آرامش کودک خواهد بود. اگر کودک در خانواده ای نابسامان و آشفته زندگی کند. این آشفتگی و اضطراب به کودک منتقل خواهد شد. بنابراین، خانواده و پدر و مادر تا رسیدن کودک به دوره رشد و بلوغ، عامل مهمی در آرامش آفرینی برای فرزند هستند.

در دوران نوجوانی و جوانی، در نیروی اندیشه و توانایی های جسمی و ظاهری انسان، دگرگونی هایی پدید می آید. برای نمونه، انسان متوجه جهان و خود هستی می شود و چنین پرسش هایی را از خود می پرسد که: این جهان هستی از کجا آمده است؟ من چرا به این جهان آمده ام و سرانجام به کجا خواهم رفت؟ در همین زمان، انسان میل ها و کشش های جدیدی در خود می یابد، مانند: میل به ازدواج و تشکیل خانواده، نیاز به کار، مسکن، امنیت و... اگر انسان و جامعه بتواند به این پرسش ها و نیازهای طبیعی، به درستی پاسخ دهد، آرامش و سلامت روانی انسان فراهم خواهد آمد.

بنابراین، عوامل آرامش فردی را می توان چنین بر شمرد:

1. برخورداری از خانواده ای آرام و سالم؛

2. داشتن جهان بینی و ایدئولوژی درست؛

ص:67

3. دادن پاسخ مناسب به میل ها و کشش های طبیعی؛

4. داشتن همسر، امنیت، مسکن و کار؛

5. تفریح سالم و ورزش؛

6. حاکم بودن نظم در زندگی؛

7. آینده نگری و پیش بینی آینده.

در بسیاری از روایت های اسلامی سفارش شده است که مسلمانان زندگی خود را سه بخش کنند و در آن به کار، عبادت و تفریح بپردازند. سیره معصومین علیهم السلام این مسأله را به زیبایی نشان می دهد.

برای نمونه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که رهبر جامعه اسلامی بود، در مسابقه اسب دوانی، شتردوانی و تیراندازی شرکت می جست و همه مسلمانان به ویژه جوانان را به یاد گرفتن این فنون تشویق می کرد.

گفته اند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله شتری داشت که در همه مسابقه ها، برنده می شد. کم کم این اندیشه در برخی ساده لوحان پیدا شد که چون این شتر از آن رسول اکرم صلی الله علیه و آله است، همیشه برنده می شود. بنابراین، در دنیا شتری پیدا نخواهد شد که با این شتر برابری کند.

روزی عربی بادیه نشین با شترش به مدینه آمد و مدعی شد حاضرم با شتر پیامبر مسابقه بدهم. اصحاب پیامبر با اطمینان کامل از پیروزی شتر آن حضرت، به میدان مسابقه رفتند.

هیجان عجیبی در میان مردم به راه افتاده بود. مسابقه آغاز شد، ولی بر خلاف انتظار مردم، شتر اعرابی بر شتر پیغمبر پیشی گرفت. آن دسته از مسلمانان که درباره شتر پیامبر، باور خاصی پیدا کرده بودند، از این پیشامد بسیار ناراحت شدند و چهره هاشان درهم رفت.

ص:68

در پایان مسابقه، رسول اکرم صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: این که ناراحتی ندارد، شتر من چون از همه شتران جلو می افتاد، به خود بالید و مغرور شد و پیش خود گفت: من بالا دست ندارم. چون سنت الهی است که روی هر دستی، دستی دیگری پیدا شود و پس از هر فرازی، نشیبی برسد و هر غروری درهم شکسته شود، چنین شد». (1)

باری، اگر همه مسلمانان، اسلام را به عنوان جهان بینی و ایدئولوژی خود در همه جنبه های فردی، خانوادگی، اجتماعی و حکومتی بپذیرند و به آموزه های آن عمل کنند، به آرامش واقعی خواهند رسید.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

ستایش خداوندی را سزا است که راه اسلام را گشود و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان آسان فرمود. ستون های اسلام را در برابر ستیزه جویان استوار کرد و آن را پناهگاه امنی برای پناه جویان و مایه آرامش برای واردشوندگان قرار داد. (2)

گفتنی است آرامش عمومی اجتماعی نیز در پرتو عوامل زیر به دست می آید: برپایی حکومت عدل، برخورداری از دین کامل و هم آهنگ با عقل و فطرت، داشتن امنیت اجتماعی و اقتصادی، توزیع عادلانه ثروت، حاکم بودن قانون، روابط سالم میان زن و مرد و... .

ص:69

وقتی انسان در درون خود آرام بوده و اضطراب نداشته باشد، این درونی در گفتار و کردار او نمایان خواهد شود و به وقار و متانت او خواهد انجامید. در بسیاری از روایات، سکینه (آرامش) و وقار باهم می آید که اشاره به همین مطلب است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

عَلَیْکُمْ بِالسَّکینَةِ وَ الوَقارِ. (1)

بر شما باد آرامش و وقار.

آثار وقار و متانت عبارت است از: بردباری، احترام، مهربانی، دوراندیشی، امانت داری.

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

الوَقارُ یُنْجِدُ الْحِلْمَ. (2)

وقار به بردباری کمک می کند.

آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید:

مَنْ تَوَقَّرَ وَقُرَ. (3)

هرکه باوقار باشد، از احترام برخوردار می شود.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله درباره آثار متانت و وقار فرموده است:

آن چه از متانت و وقار برمی خیزد (عبارت است از:) مهربانی و دوراندیشی و امانت داری و ترک خیانت و راست گویی و حفظ دامن و آباد کردن مال و ثروت و آمادگی در برابر دشمن و نهی از منکر و ترک سبکسری. این ها صفاتی است که بر اثر متانت، به خردمند رسد. پس خوشا به حال کسی که باوقار باشد و سبکی و نادانی در او نباشد و ببخشد و گذشت کند. (4)

ص:70

ص:71

ص:72

است.

البته این، تمام وجود او نیست. انسان در پرتو میل و کشش های درونی خود که در جهت دهی آن از نیروی عقل، سود می جوید، وجود خویش را به حرکت در آورده و به سیر اَنفُس و آفاق پرداخته است. انسان، کمال جو، عدالت خواه، دوستدار زیبایی و از جمله آرزومند است. وقتی می گوییم انسان آرزومند است؛ یعنی موجودی است که در دریای وجودش، خواهش و طلب موج می زند و به طور کلی، آدمی به آرزو زنده است. شهید مطهری در این باره می نویسد:

در روح انسان، دو مرکز و دو کانون موجود است که هر یک از این دو، منبع یک نوع فعالیت ها و تجلیات روحی است. نام یکی از این دو کانون، عقل یا خرد و نام آن دیگری، قلب یا دل است. فکر و اندیشه، دوراندیشی، حسابگری، منطق، استدلال و علم و فلسفه از تجلیات کانون عقل است و بعضی دیگر از تجلیات روحی مانند: خواستن و شیفته شدن و آرزو کردن و به حرکت آوردن از کانون دل سرچشمه می گیرد.

از کانون دل، حرارت و حرکت برمی خیزد و از کانون عقل، هدایت و روشنایی. آن کس که دلی افسرده و بی خواهش و بی امید و آرزو دارد، موجودی سرد و بی حرکت و جامد است و هیچ گونه فعالیتی از او سر نخواهد زد... . (1)

گویند: «روزی حضرت عیسی علیه السلام در گوشه ای نشسته بود و به پیرمردی می نگریست که در باغ خود سرگرم بیل زدن بود. حضرت عیسی علیه السلام از سر عبرت به او می نگریست. آن حضرت می دید این مرد کهن سال که آفتاب عمرش لب بام است، با چه شوقی، زمین را شخم می زند. عرق از جبین او

ص:73

می چکید، ولی گویی پیرمرد هیچ گونه احساس خستگی نمی کرد، بلکه احساس رضایت و شعف در چهره او نمایان بود.

حضرت عیسی علیه السلام با خود اندیشید: خدایا راز مطلب چیست؟ او چگونه در این سالخوردگی، مشتاقانه با بیل خود، دل زمین را می شکافد؟ پس دست به دعا بر داشت و گفت: «بارالها! امید و آرزو را از دل این پیر کهن سال بیرون کن».

دعای پیامبر خدا مستجاب می شود. پیرمرد دیگر در خود، احساس گرمی، امید و آرزو نمی کند. در همان لحظه، بیل را به کناری می اندازد و بر روی زمین می آرامد. ساعتی چند در همین حالت می ماند. حضرت عیسی علیه السلام منتظر است و می خواهد ببیند عاقبت چه می شود. پیرمرد هم چنان روی زمین خوابیده بود و حرکتی نمی کرد. حضرت عیسی علیه السلام برای بار دوم، دست به دعا برداشت و این بار چنین خواست:

«بارالها! امید و آرزو را به پیرمرد برگردان».

این بار، پیرمرد در دل خود، احساس حرارت می کند و شکوفه آرزو در قلبش می شکفد. پس از زمین بر می خیزد و بیلش را به دست می گیرد و به شخم زدن می پردازد». (1)

در شعری چنین آمده است:

أمانی اِنْ تَحْصُلُ تَکُنْ غایَةَ الْمُنی

وَ اِلاّ فَقَدْ عِشْنا بِها زَمَناً رَغَداً

ای آرزوها! اگر برسی و ما به تو برسیم که چه بهتر. اگر هم نرسی، یک عمر ما با تو خوش زندگی کردیم.

ص:74

آرزو داشتن با نیاز داشتن و نیاز داشتن با طلب کردن ملازمه دارد. اگر انسان بخواهد در این دنیا رستگار باشد، همیشه باید چیزهایی را نداشته باشد و با عشق و امید و آرزو به دنبال آن ها برود. (1)

ص:75

6. امام علی علیه السلام فرمود:

الاَمَلُ سُلْطانُ الشَّیاطینِ عَلی قُلُوبِ الْغافِلینَ. (1)

آرزو مایه چیرگی شیطان ها بر دل بی خبران است.

7. امام علی علیه السلام فرمود:

ثَمَرَةُ الأمَلِ فَسَادُ الْعَمَلِ. (2)

نتیجه آرزومندی، تباهی کار است.

8. امام علی علیه السلام فرمود:

إعْلَمُوا أَنَّ الأَمَلَ یُسْهیِ العَقْلَ و یُنْسِی الذِّکْرَ... . (3)

بدانید که آرزو، خرد را به گمراهی می کشاند و یاد خدا را به فراموشی می سپارد.

9. امام علی علیه السلام فرمود:

لو رَأَی الْعَبْدُ أجَلَهُ وَ سُرْعَتَهُ اِلَیْهِ أبْغَضَ الْأَمَلَ. (4)

اگر انسان، اجل و شتاب آن را به سوی خود ببیند، آرزو را دشمن می دارد.

10. امام علی علیه السلام فرمود:

اَکْثَرُ النّاسِ أَمَلاً أَقَلُّهُم للِمَوتِ ذِکْراً. (5)

کسی که بیش از همه آرزو دارد؛ از همه کم تر به یاد مرگ می افتد.

11. امام علی علیه السلام فرمود:

اَمّا طُولُ اْلْأَمَلِ فَیُنْسِی الآخِرَةَ. (6)

آرزوی دراز، آخرت را از یاد آدمی می زداید.

ص:76

12. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمود:

قَصِّرْ أَمَلَکَ فَإِذا اَصْبَحْتَ فَقُلْ: اِنّیِ لا اُمْسِی و اِذا اَمْسَیْتَ فَقُلْ: إنّی لا اُصْبِحُ، وَ اعْزِمْ عَلی مُفارَقَةِ الدُّنْیا وَ أحِبَّ لِقاءَ اللّه ِ. (1)

آرزویت را کوتاه گردان. چون صبح شد، بگو: من روز را به شب نخواهم رساند. چون شب در آمد، بگو: من تا صبح زنده نخواهم بود و بر جدا شدن از دنیا مصمّم باش و دیدار خدا را دوست بدار.

13. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

وَالَّذی نَفْسُ مُحمّدٍ بِیَدِهِ، ما طَرَفَتْ عَیْنایَ اِلاّ ظَنَنْتُ أنَّ شَفْرَیَّ لا یَلْتَقِیانِ حَتّی یَقْبِضَ اللّه ُ روُحی. (2)

سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست! چشم به هم نزدم مگر آن که پنداشتم پلک هایم به هم نمی رسند و خداوند، جان مرا می ستاند.

14. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

یَقُولُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ: لَأُقْطِّعَنَّ اَمَلَ کُلِّ مُؤمِنٍ أمَّلَ دُونِی بالْإِیاسِ. (3)

خدای بزرگ می فرماید: بی گمان، امید هر مؤمنی را که به غیر از من امید بندد، قطع می کنم.

ص:77

کرد. بدین ترتیب، سه تکه چوب همانند سه سرباز پشت سر هم به خط شدند. همه به یکدیگر می نگریستند و می اندیشیدند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چه می کند؛ آیا می خواهد تفریح کند یا هدف و انگیزه دیگری دارد؟

سرانجام پیامبر لب به سخن گشود و پرسید: آیا می دانید این ها چیستند؟ اصحاب گفتند: خدا و پیامبرش بهتر می دانند. حضرت فرمود: این تکه چوب اولی، خود انسان است. آن دومی، اجل و مرگ او است و سومی، آمال و آرزوهای او. این آدم به دنبال آرزوهای خویش می دود، ولی اجل و مرگ، او را درمی یابد و ناکام می ماند. به این ترتیب، او به آرزویش نمی رسد». (1)

ص:78

یکی از آن ها، عمرش به پایان می رسد. آن خط که از نقطه مرکز (انسان) به طور نامحدود خارج شده است؛ آرزوی او است که از مقدار عمرش تجاوز می کند و پایانی ندارد». (1)

ص:79

مهربان این حالت؛ یعنی نگاه به آینده را در دل بشر قرار داده است تا عاملی برای حرکت او باشد. البته در کنار این میل، کشش های فراوان دیگری نیز وجود دارد که بشر را یاری می رساند تا زودتر و بهتر به اهداف پیش بینی شده خود دست یابد.

از مجموعه روایات چنین بر می آید که اَمَل به معنای امید نه تنها ناپسند نیست، بلکه یکی از حالت های زیبای روحیه انسانی است. امید و آرزو مایه رحمت است و اگر این حالت در انسان نبود، او حرکتی از خود نشان نمی داد. با این وجود، به روایت هایی برمی خوریم که در نکوهش آرزو سخن رفته است. این تضاد را چگونه می توان توجیه کرد؟

با توجه به روایاتی که درباره آرزوهای دور و دراز و آثار آن وارد شده است، پی می بریم که آن چه مورد سرزنش است، آرزوهایی است که انسان را از خود بیگانه می کند و او را تا سرحدّ کسی تنزل می دهد که در بند «خور و خواب و خشم و شهوت» است. آرزوهای دراز، یاد خدا و یاد زندگی حقیقی را از دل آدمی می برد و سبب فراموشی آخرت می شود. از این رو چنین آرزوهایی نکوهش شده است، نه نفس آرزو. بنابراین، «امل» به معنای امید و آرزو و انتظار، امری سازنده و مثبت است. ابن فارس، امل را رجا و امیدواری معنا می کند. (1) در مقابل، داشتن آرزوی دراز، صفت روانی منفی است که با حرص ورزیدن به دنیا مترادف بوده و با دوری و غفلت از آخرت همراه است. به نظر می رسد اگر در جایی هم از آرزو به بدی یاد شده است، منظور طولانی

ص:80

بودن آن است.

ص:81

ص:82

ب _ آرزوهای طولانی، یاد مرگ، یاد آخرت و یاد خدا را درون آدمی می خشکاند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در سخنانی نورانی می فرماید:

بدانید که آرزو، خرد را به گمراهی می کشاند و یاد خدا را به فراموشی می سپارد»... . (1) آرزوی دراز، آخرت را از یاد آدمی می زداید. (2)

ج _ آرزوهای دراز، انسان را به سوی کارهای ناپسند می کشاند و نتیجه نهایی آن، تبه کاری خواهد بود. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

کسی که آرزوهایش طولانی باشد، کردارش ناپسند است. (3)

آثار دیگری نیز برای آرزوهای دور و دراز می توان جُست که بسیاری از آن ها به همین سه مورد برمی گردد. آرزوهای باطل و طولانی، انسان را تا سرحدّ حیوانات سقوط می دهد و چه بسا او را از مرتبه چهارپایان نیز پایین تر می برد.

برای دوری جستن از آرزوهای باطل و طولانی باید این سخن خداوند را آویزه گوش ساخت:

رهایشان کن تا بخورند و بهره ور شوند و آرزو، آنان را به خودشان سرگرم سازد، (ولی) به زودی خواهند دانست. (حجر: 3)

ص:83

حقیقت، سود جستن از نورانیت پیامبر درونی و تصدیق حجت خداست. خداوند سبحان، پیامبران را حجت بیرونی معرفی می کند و در کنار آن، عقل را حجت درونی می داند؛ حجتی که همیشه همراه وجود آدمی است. عمل به دستورهای پیامبر بیرونی و درونی، چراغی است فرا راه زندگی انسان.

ب _ آدمی باید دنیا دوستی را با یاد آوری مرگ و آخرت از دل خود بیرون براند. در این جا، به فرازی از سخنان نورانی و روح بخش حضرت علی علیه السلام اشاره می کنیم که فرمود:

به خدا سوگند! این که می گویم بازی نیست، جدّی و حقیقت است و دروغ نیست و آن، چیزی جز مرگ نیست که بانگ دعوت کننده اش، رسا و با شتاب، همه را می راند. پس انبوه زندگان و طرفداران، تو را فریب ندهد. همانا گذشتگان را دیدی که ثروت ها اندوختند و از فقر و بیچارگی وحشت داشتند و با آرزوهای طولانی فکر می کردند در امان هستند و مرگ را دور می پنداشتند. دیدی که چگونه مرگ برسرشان فرود آمد و آنان را از وطنشان بیرون راند و از خانه امن کوچشان داد که بر چوبه تابوت نشستند و مردم، آن را دست به دست می کردند و بر دوش گرفته و با سرانگشت خویش نگاه می داشتند. آیا ندیدید آنان را که آرزوهای دور و دراز داشتند و کاخ های استوار می ساختند و مال های فراوان می اندوختند؛ چگونه خانه هایشان، گورستان شد و اموال جمع آوری شده شان تباه و پراکنده و از آنِ وارثان گردید و زنان آنان با دیگران ازدواج کردند؟ نه می توانند چیزی بر حسنات بیافزایند و نه از گناه توبه کنند! (1)

ج _ تداوم قرآن خواندن، شرکت در مجالس مذهبی، هم نشینی با مؤمنان و اهل تقوا از دیگر کارهایی است که در خشکاندن آرزوهای باطل و دور و دراز، نقش دارد.

ص:84

آرزوهای درست و سازنده را در آیینه کلام حضرت علی علیه السلام می توان چنین برشمرد: «آرزوی آسایش مظلومان، آرزوی آینده و قیامتی روشن، آرزوی اجرای حدود الهی، آرزوی فراگیریِ ارزش های والای اخلاقی، آرزوی استواری دین، آرزوی اصلاح جامعه اسلامی، آرزوی اصلاح نفس، آرزوی بهترین بنده خدا بودن، آرزوی بی نیازی و خودکفایی، آرزوی پیروزی بر دشمن، آرزوی پیروزی حق، آروزی دوستی و هم بستگی ملت، آرزوی شهادت، آرزوی عافیت دین و دنیا، آرزوی گسترش عدالت، آرزوی نابودی باطل، آرزوی نجات از فتنه ها و آرزوی وحدت سیاسی». (1)

این بخش را با این آرزوی بزرگ به پایان می بریم:

اَللّهُمَّ اِنّا نَرْغَبُ اِلَیْکَ فی دَوْلَةٍ کَریمَةٍ تُعِزُّ بِها الْاِسْلامَ وَ اَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفاقَ وَ أَهْلَهُ.

پروردگارا! آرزو می کنیم و از تو می خواهیم زندگی در پرتو دولت بزرگواری را [به ما ارزانی بخشی] که به برکت آن اسلام حقیقی را با اهل اسلام عزت خواهی بخشید و نفاق ها و دورویی ها را از بین خواهی برد و ذلیل خواهی کرد.

وَ تَجْعَلُنا فیها مِنَ الدُّعاةِ اِلی طاعَتِکَ وَ الْقادَةِ اِلی سَبِیلِکَ.

این افتخار را به ما می دهی که ما در آن دوره، دعوت کننده دیگران به طاعت تو و راهنما و پیشرو دیگران در راه تو باشیم.

خدایا! ما را از کسانی قرار بده که در دنیا و آخرت مشمول رحمت و عنایت تو باشیم.

خدایا! تو را به ذات مقدست و به حقیقت اولیای گرامی ات سوگند می دهیم ما را از کسانی قرار بده که شایسته این آرزوی بزرگ باشیم».

ص:85

ص:86

ص:87

با این حال، داستان آزادگی، داستان دیگری است. انسان آزاده در کمند اسارت کس یا چیزی نمی افتد. آزادگی، گوهری است گران مایه که اگر نگوییم همه، باید گفت گروه بی شماری از انسان ها همواره در پی دست یافتن به آنند. این گوهر گران قدر و گران مایه اگر نصیب کسی شد، آن گاه به اسارت کشیدن آن فرد، محال است. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

آزاده در همه حال آزاده است... (چیزی او را به بند نمی کشد و او را نمی شکند). (1)

امام صادق علیه السلام ، یوسف امین را مظهر این آزادگی می داند. ممکن است بپرسید: چگونه؟ در پاسخ باید گفت: یوسف امین علیه السلام در بازار خرید و فروش شد. «مانند یک کالای بی جان دست به دست می گشت... از این خانه به آن خانه منتقل می شد، مالک هیچ چیزی نبود، حتی غذایی که می خورد یا جامه ای که می پوشید، از آنِ اربابان بود. اگر کار می کرد و محصولی از دسترنج خود فراهم می آورد باز هم متعلق به خودش نبود؛ زیرا بنده و برده هرچه به دست می آورد، به ارباب تعلق می گیرد.

یوسف علیه السلام از نظر جسمانی کاملاً برده بود، ولی همین یوسف ثابت کرد که آقاتر و آزادتر از او در کشور مصر وجود ندارد. همان یوسفِ غلام و برده، محبوب و معشوق یکی از زیباترین زنان مصر واقع شد، ولی به آن زن زیبای متشخص جواب رد داد. گفت در عین این که از لحاظ قانون مالکیت، تن من برده شماست، ولی روحم آزاد است.

بنده شهوت هوا نیستم

غیر حق را من عدم انگاشتم» (2)

ص:88

آری، آزادگی همراه سروری و آقایی، استقلال و شرافت، معنا پیدا می کند. در این دنیای خاکی انسان هایی هستند که آزادگی برای آن ها از هر چیز دیگری، حتی از زندگی مهم تر است.

زمانی که لشکر معاویه، آب را بر سپاه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بسته بود، آن حضرت رو به سپاهیان خود می فرماید:

... یا به ذلت و خواری بر جای خود بنشینید یا شمشیرهاتان را از خونشان سیراب سازید تا از آب سیراب شوید. پس بدانید که مرگ در زندگی همیشه همراه با شکست بوده و زندگی جاویدان در مرگ پیروزمندانه است. (1)

حکیم ابوالقاسم فردوسی می گوید:

تن مرده و گریه دوستان

به از زنده و طعنه دشمنان

مرا عار آید از این زندگی

که سالار باشم، کنم بندگی

سیف و قلم گرچه هر دو کار گشایند

آن چه کند سیف، قلم نتوان کرد

بیتی از عنصری بیارم کز او

خوب تر و نغزتر رقم نتوان کرد

دانش و آزادگی و دین و مروّت

این همه را بنده درم نتوان کرد

به هر حال همان گونه که کلام امام حسین علیه السلام در همه زمان ها طنین افکن

ص:89

است که:

اگر دین ندارید و از رستاخیز نمی هراسید، پس در دنیای خود از آزادگان باشید. (1)

این کلام حضرت علی علیه السلام نیز برای همیشه در جهان، رسا است و طالب خود را می جوید:

آیا آزاده ای نیست که این دنیا را به اهلش واگذارد. بدانید بهایی برای جان هایتان وجود ندارد مگر بهشت الهی. پس ای انسان ها! آگاه باشید اگر می خواهید معامله کنید، جان هایتان را به کم تر از بهشت مفروشید. (2)

حضرت علی علیه السلام دنبال آزاده می گردد و این کلام حضرت در همه زمان ها لبیک گوی خویش را می جوید. باشد که انسان های فراوانی به این ندای ملکوتی لبیک بگویند.

ص:90

اگر مصیبت ها بر سرش فرو ریزد، او را نشکنند؛ هر چند به اسیری افتد و مقهور شود و آسایش را از دست نهاده، به سختی و تنگ دستی افتد. چنان که یوسف صدیق امین صلوات اللّه علیه، به بندگی گرفته شد و مقهور و اسیر گشت، ولی این همه به آزادگی او آسیب نرساند.

3. امام صادق علیه السلام فرمود:

خَمْسُ خِصالٍ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیه خَصْلَةٌ مِنْهافَلَیْسَ فیهِ کثیرُ مُسْتَمْتَعٍ أوَّلُها: الْوَفاءُ، وَالثّانِیةُ: التَّدْبیرُ، و الثّالِثةُ: الْحَیاءُ وَ الرّابِعَةُ: حُسْنُ الْخُلقِ، و الْخامِسَةُ: وَ هِیَ تَجْمَعُ هذه الخِصالَ: الحُرِّیَّةُ. (1)

پنج خصلت است که در هر کس یکی از آن ها نباشد، خیر و بهره زیادی در او نیست: اول، وفاداری؛ دوم، تدبیر؛ سوم، شرم و حیا؛ چهارم، خوش خویی و پنجم که چهار خصلت دیگر را نیز در خود دارد، آزادگی است.

4. امام علی علیه السلام فرمود:

إنّ الحَیاءَ وَ العِفّةَ مِن خَلائِقِ الایمانِ وَ إِنَّهُما لَسَجِیَّةُ الْأحْرارِ وَشیمةُ الأَبرارِ. (2)

حیا و عفت از خصلت های ایمان است. این دو، سرشتِ آزادگان و خوی نیکان است.

5. امام علی علیه السلام فرمود:

جَمالُ الحُرِّ تَجنُّبُ الْعارِ. (3)

زیبایی آزاده مرد، دوری کردن از عیب و ننگ است.

6 . امام علی علیه السلام فرمود:

مَن قَضی ما اُسْلِفَ مِنَ الاحسان فَهُو کامِلُ الحُرِّیَّةِ. (4)

هر که به وعده نیکی و احسانی که در گذشته داده شده است، عمل کند،

ص:91

آزادگی اش کامل است.

7. امام علی علیه السلام فرمود:

الْحُرِّیَّةُ مُنَزَّهَةٌ مِنَ الْغِلِّ وَ الْمَکْرِ. (1)

آزادگی از کینه توزی و نیرنگ منزه است.

8. امام علی علیه السلام فرمود:

مِنْ تَوْفیقِ الْحُرِّ إِکْتِسابُهُ الْمالَ مِنْ حِلِّهِ. (2)

از موفقیت آزاده این است که مال را از راه حلال به دست آورد.

9. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ تَرَکَ الشَّهَواتِ کانَ حُرَّاً. (3)

هر که خواهش های نفس را فروگذارد، آزاده است.

امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ اَوْحَشَ النّاسَ تَبَرَّأ مِنَ الْحُرِّیَّةِ. (4)

آن که مردم را به وحشت اندازد، از آزادگی به دور است.

ص:92

می فروشمت یا به بردگی می گیرمت. او در پاسخ می گوید: به خدا سوگند! تو از نظر حسب و نژاد از من والاتر نیستی و پدرت هیچ گاه نه در دوران جاهلیت و نه در دوران اسلام از پدرم برتر نبوده است. تو نیز نه در دین از من برتری و نه خوب تر از منی. پس چگونه سخنت را تصدیق کنم و به درخواست تو اقرار کنم؟ یزید که خود را اسیر این شخص می بیند، درمانده می شود و می گوید: به خدا سوگند! اگر به بندگی من اقرار و اعتراف نکنی، تو را می کشم. آن مرد آزاده می گوید: کشتن چون منی بالاتر از کشتن حسین بن علی فرزند رسول خدا نیست...». (1)

آری، این آزادگی است که هیچ گاه به اسارت نمی افتد و دست خبیثان عالم به ساحتش نمی رسد. آزادگی، گوهری است که همه ستم کاران را به ذلت و خواری می کشاند.

ص:93

داد که: الحق حد تعظیم و تکریم همان است که تو درباره نفس شریف، مرعی داشته ای، قدر جاهش این است که در قعر چاه به ذلت کناسی دچارش کرده و عز شأنش این است که بدین خفت و خواری گرفتارش ساخته ای. عمر نفیس را در این امر خسیس تباه می کنی و این کار زشت را افتخار نفس می شماری.

مرد کناس دست از کار، کوتاه و زبان بر وی دراز کرد و گفت: «در عالم همت، نان از شغل خسیس خوردن به که بار منت رئیس بردن.» بوعلی غرق عرق شد و با شتاب تمام گذشت». (1)

ص:94

فرمود: صحیح است، ولی در زیر آن کساء، دو قرص نان جو هست و چند روز می گذرد که همین طور آن جا باقی هستند، این درهم ها به چه کار من می آید؟ به خداوند سوگند! نمی توانم این مبلغ را بپذیرم و پروردگار متعال را حمد می کنم که مرا به خاطر محبت و ولایت اهل بیت پیغمبر گرامی خود (علی بن ابی طالب علیه السلام و عترت و اهل بیت او) از هر چیزی بی نیاز فرموده است... شما این پول ها را به او برگردانید و بگویید که ابوذر را به آن ها نیازی نیست». (1)

ص:95

شما دعوت کرده است که نزد ایشان بروید.

همه دست از غذا کشیدیم و متحیر و بی حرکت در جای خود ماندیم...». ابومِخْنف می گوید:

«دلهم دختر عمرو، همسر زهیر گفت: زهیر! پسر رسول خدا تو را می طلبد و تو از رفتن سرباز می زنی؟ سبحان اللّه! برخیز و به خدمتش شتاب کن و سخنانش را بشنو... . زهیر به سوی خیمه گاه امام حرکت کرد و زمانی نگذشت که شاد و خرم با چهره ای خندان بازگشت و دستور داد که خیمه او را نزدیک امام برپا کنند.

سپس به همسر خود گفت: من عزم پیوستن به حسین بن علی علیه السلام دارم تا جان خود را فدایش کنم و با دشمنانش بستیزم. تو رهایی و می توانی نزد بستگان خود بروی». (1)

یک زن آزاده با چند کلام، شوهر خود را به دنیای آزادگی رهنمون می سازد و بدین گونه، سعادت شهادت در کنار امام حسین علیه السلام نصیب زهیر می گردد.

ص:96

اِنَّ الحُرَّ حُرٌّ عَلی جَمیعِ اَحوالِهِ. (1)

آزاده در همه حال آزاده است.

در فارسی، کلمه آزاد و آزادی یک معنا دارد و آزاده و آزادگی معنای دیگر. اهل لغت، آزاد را چنین معنا کرده اند: آن که بنده کسی نباشد، حرّ، مقابل بنده و عبد است. (2) درباره معنای آزادگی نیز گفته اند: حرّیت، جوان مردی، نجابت و اصالت. (3)

بنابراین، می توان گفت آزادی؛ یعنی رها بودن بدن از اسارت و آزادگی به معنی رها بودن روح از اسارت است. شهید مطهری، این نوع از آزادی را آزادی معنوی می نامد و آن را ارمغان مکتب ها و پیامبران الهی می داند. آزادی معنوی تنها در سایه مکتب پیامبران تحقق می یابد. البته پیامبران به مسأله آزادی اجتماعی نیز توجه داشتند و تحقق آن را از اهداف خود می دانستند.

شهید مطهری در این باره می گوید:

یکی از اقسام آزادی، آزادی اجتماعی است که انسان از ناحیه افراد دیگر آزاد باشد... در نص قرآن مجید، یکی از هدف هایی که انبیا داشته اند، این بوده است که به بشر آزادی اجتماعی بدهند؛ یعنی افراد را از اسارت و بندگی و بردگی یکدیگر نجات بدهند... .

نوع دیگر آزادی، آزادی معنوی است. تفاوت میان مکتب انبیا و مکتب های بشری در این است که پیغمبران آمده اند تا علاوه بر آزادی اجتماعی، آزادی معنوی به بشر بدهند و آزادی معنوی است که بیش تر از هر چیز دیگری ارزش دارد... . حال ببینیم آزادی معنوی یعنی چه؟ انسان یک موجود مرکب و دارای

ص:97

قوا و غرایز گوناگونی است. در وجود انسان، هزاران قوه نیرومند است. انسان شهوت دارد، غضب دارد، حرص و طمع دارد، جاه طلبی و افزون طلبی دارد. در مقابل، عقل دارد، فطرت دارد. وجدان یک آدم آزاده باشد و ممکن هم هست یک آدم برده و بنده باشد؛ یعنی ممکن است انسان بنده حرص خودش باشد، اسیر شهوت خودش باشد، اسیر خشم خودش باشد، اسیر افزون طلبی خودش باشد و ممکن است از همه این ها آزاده باشد:

فاش می گویم و از گفته خود دل شادم

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم

آزادی معنوی یعنی چه؟... جواب این است که آزادی معنوی برخلاف آزادی اجتماعی، آزادی انسان از خودش است. آزادی اجتماعی، آزادی انسان است از قید و اسارت افراد دیگر، ولی آزادی معنوی نوع خاصی از آزادی است. در واقع، آزادی انسان است از قید و اسارت خودش. (1)

ص:98

انسان آزاده همه این ویژگی ها را در وجود خویش دارد که زیر مجموعه آزادگی هستند. به این ترتیب، او اهل وفا و حیا است و برای تمامی کارهای خویش، برنامه از پیش تعیین شده دارد. وی به تدبیر امور آینده خویش می پردازد و از روی آزادگی، با خلق خدا خوش روست و ترشرویی نمی کند.

ائمه اطهار علیهم السلام در کنار این چهار رکن اساسی آزادی، صفات دیگری را نیز برای انسان آزاده مطرح کرده اند. از آن جمله، حضرت علی علیه السلام انسان آزاده را به دور از عیب و ننگ (1) می داند؛ زیرا انسان آزاده زیر بار ننگ و عار نمی رود. او اهل کینه توزی و نیرنگ نیست. وعده به نیکی می دهد و وفا می کند. او مال را از راه حلال به دست می آورد و در راه حق مصرف می کند. مردم از دست او درامانند و کسی را از او وحشت و هراسی نیست. بالاترین نکته این که آزاده دنبال خواهش های نفسانی نمی رود. (2)

از مجموعه این ویژگی ها، به نکته های جالبی می رسیم. برای نمونه، انسان آزاده در بُعد فردی یک سری ویژگی های برجسته ای مانند: حیا، وفا و دوری از خواهش های نفسانی دارد. افزون بر این، فرد آزاد در بُعد روش برخورد با مردم نیز ویژگی های ممتازی دارد: او خوش روست. از کسی کینه به دل نمی گیرد. اهل نیرنگ و آزار رساندن به مردم نیست. درآمد خود را از راه حلال به دست می آورد و در راه حلال خرج می کند. در زندگی، سادگی را می پذیرد و در پی زرق و برق دنیا نمی رود. هم چنین اهل بخشش است.

قرار در کف آزادگان نگیرد مال

ص:99

نه صبر در دل عاشق، نه آب در غربال

در پایان باید دانست آزادگی واقعی تنها در کنار ایمان به خدا می تواند تجلی پیدا کند.

ص:100

دارد که در شأن مقام والای شخصی چون اوست. آن جا که می فرماید:

بارالها! من تو را اهل عبادت یافتم. بنابراین تو را پرستیدم. گروهی خدا را به امید بخشش پرستش کنند و گروهی از سر ترس. پرستش او همان پرستش بازرگانان است و پرستش دومی همانند پرستش بردگان. امّا گروهی خدا را از روی شکر و سپاس گزاری می پرستند و این بالاترین مقام است که پرستش آزادگان نامیده می شود. عبادة الاحرار چنین است. (1)

به قول سعدی:

گر از دوست، چشمت به احسان اوست

تو در بند خویشی، نه در بند دوست

خلاف طریقت بود که اولیا

تمنا کنند از خدا جز خدا (2)

ص:101

می دهد و او را از قید رقیت و بندگی هوا و هوس آزاده می کند و رشته حرص و طمع و حسد و شهوت و خشم را از گردنش بر می دارد، ولی به طور غیرمستقیم در زندگی اجتماعی هم آزادی بخش انسان است. رقیت ها و بندگی های اجتماعی نتیجه رقیت معنوی است. آن کس که بنده و مطیع پول یا مقام است، نمی تواند از جنبه اجتماعی، آزاد زندگی کند. پس درست است که می گوییم: عتقٌ من کُلِّ مَلَکَةٍ؛ یعنی تقوا همه گونه آزادی را به انسان می دهد. پس تقوا نه تنها قید و محدودیت نیست، بلکه عین حریت و آزادی است. (1)

ص:102

«گرایش انسان به زهد، در آزاد منشی او ریشه دارد... عارفان و شاعران ما از آزادگی و آزادی بسیار گفته اند. حافظ خود را غلام همت آن می داند که زیر این چرخ کبود از هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است. او در میان همه درختان، تنها به سرو رشک می برد که «از بار غم آزاد آمده است». منظور این بزرگان از آزادی، آزادی از قید تعلق خاطرات؛ یعنی دل بستگی نداشتن، شیفته و فریفته نبودن [است]،... (باید گفت) دل بستگی نداشتن، شرط لازم آزادگی است، ولی شرط کافی نیست. عادت به حداقل برداشت از نعمت ها و پرهیز از عادت به برداشت زیاد، شرط دیگر آزادگی است. ابوسعید خدری که از اکابر صحابه رسول خداست، آن جا که در مقام توصیف حالات آن حضرت برمی آید، اولین جمله ای که می گوید این است: «کان صلی اللّه علیه و آله خَفیف المؤُونةِ»؛ یعنی رسول خدا، کم خرج بود، با اندک به سر می برد، با مؤونه بسیار کم می توانست زندگی خود را ادامه دهد». (1)

ص:103

دنیا، دنیای دل بستگی است، ولی به قول قرآن کریم: «والذین آمنوا اشدّ حباً للّه.» اهل ایمان، شدیدترین دوستی ها را برای خدا نگه داشته اند. از این رو، در کنار آن نفی (دل نبستن به کسی) باید گفت به خدا دل ببندید.

پرسش دوم این است که: چه چیزی می تواند آزادگی انسان را خدشه دار کند؟ در پاسخ باید گفت: همان عاملی که موجب به وجود آمدن صفت آزادگی است و به قول فلاسفه، علت مُحْدثه آن است، همان مسأله، علت مبقیّه نیز هست؛ یعنی همان علت، علت بقا نیز می تواند باشد و از بین رفتن آن علّت می تواند سبب از دست دادن روح آزادگی شود.

پس اگر انسان از خدا دل بِکَند و به چیز دیگری طمع ببندد، روح آزادگی او خدشه دار می شود. طمع از خدا برداشتن و به غیر خدا طمع بستن، ریشه اساسی رقیّت و ذلّت انسان است. حضرت علی علیه السلام در یک کلام نورانی می فرماید:

طمع ورزی بردگی همیشگی است. (1) مبادا که طمع کاری، تو را به بندگی گیرد. (2)

ص:104

7. اذکایی، پرویز و اسعدی، مرتضی. دایره المعارف تشیع، بنیاد اسلامی طاهر،تهران، 1366.

8. جعفری، محمد تقی. روانشناسی اسلامی، پیام آزادی، تهران، 1378.

9. انصاریان، حسین. نظام خانواده در اسلام، ام ابیها، قم، 1379.

10. فاضل میبدی، محمد تقی. دین داری و آزادی، موسسه فرهنگی آفرینه، تهران،1378.

11. امیری، م. م. آزادی اجتماعی (تفکر، عقیده، قلعه و بیان) در نگاه شهیدمطهری،امیری، تهران، 1381.

ص:105

ص:106

ب _ آثاری دنیوی و اجتماعی این عمل چگونه است؟

ج _ آیا آثار اخروی برای این عمل متصور است؟

د _ چگونه با این ناهنجاری اجتماعی برخورد کنیم؟

با این همه، نکته قابل توجه آن است که اصل آزار و اذیت از نظر وجدان و عقل انسانی، کاری ناپسند است و یک جامعه سالم، مردم آزاری یا دگرآزاری را نمی پسندد.

ص:107

می گیرد.

در این جا اسلام می پسندد که با آزار دهنده برخورد مناسب شود. در مورد ابعاد گسترده این بحث، حکایت ها و آموزه های روشن تری خواهد آمد.

امام علی علیه السلام هنگام بیان سیمای اهل تقوا می فرماید:

دل های پرهیزگاران، اندوهگین است و مردم از آزارشان در امانند. (1)

در جایی دیگر می فرماید:

پرهیزگار کسی است که مردم به خیرش، امیدوار و از آزارش در امانند.

بنابراین، یک مسلمان واقعی و با تقوا، اهل اذیت و آزار نیست. او به انسان یا حتی حیوان و گیاه نیز آزار نمی رساند.

ص:108

نمی برد. ایشان چنین می فرماید:

در رساندن حیوانات، آن را به دست چوپانی بسپار که خیرخواه و مهربان، امین و حافظ باشد که نه سخت گیر و نه ستم کار است، نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند... هر گاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا میان شتر و نوزادش جدایی نیافکند و شیر آن را ندوشد تا به بچه اش زیانی وارد نشود. در سوار شدن بر شتران، عدالت را رعایت کند و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن بر او سخت است، بکند. آن ها را در سر راه به درون آب ببرد و از جاده هایی که دو طرف آن علفزار است، به جاده بی علف نکشاند و هر چند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند. هرگاه به آب و علفزار رسید، فرصت دهد تاعلف بخورند و آب بنوشند. (1)

بنابراین، وقتی می گوییم یک مسلمان واقعی اهل آزار و اذیت نیست، این شامل گیاهان و حیوانات هم می شود، چه رسد به انسان.

ص:109

اگر گناهی از آنان سر زد یا علت هایی بر آنان عارض شد یا خواسته و ناخواسته اشتباهی مرتکب گشتند، آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر آن گونه که دوست داری خدا، تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. (1)

بنابراین، آزردن هر کسی و هر چیزی در اسلام ناپسند بوده و از آن نهی شده است و یک مسلمان حاضر نمی شود به دیگری، آزار برساند. البته در بحث آزردن و آزرده می توان مصادیق گویاتری پیدا کرد که از تمامی آن ها در اسلام سخن رفته و وظیفه مسلمانان در قبال آن مشخص شده است. آزردن همسر، فرزند، همسایه، رهبر و... همگی از مصادیق کاربردی بحث آزار و اذیت است.

جالب آن است که در مواردی، فلسفه صدور بعضی احکام، جلوگیری از آزار و اذیت است. از امام رضا علیه السلام درباره این حکم پرسش شد که چرا اگر مردی سه بار زن خویش را طلاق داد، دیگر آن زن بر وی حرام است، مگر آن که مرد دیگری با آن زن ازدواج کند و طلاق دهد یا بمیرد. امام فرمود: «برای این که آن مرد، سه بار در کاری وارد شده که مورد پسند خداوند نیست. خداوند به این سبب، این مجازات را مقرر کرد که مردم طلاق را سبک نشمارند و زنان را آزار نرسانند». (2)

ص:110

و اذیت جسمی مشخص است، ولی آزار روحی می تواند به صورت تحقیر، اهانت به شخصیت افراد، لکه دار کردن حیثیت و آبروی فرد و... باشد. از طرف دیگر، این آزار روحی می تواند به وسیله زبان یا انجام یک عمل صورت گیرد. توجه به این نکته جالب است که در بسیاری از موارد، آزارهای روحی سخت تر از آزارهای جسمی است.

می بینیم که در صدر اسلام، قریشیان در مکه، با روش های گوناگون به اذیت و آزار پیامبر و مسلمانان می پرداختند، از تهمت و افترا زدن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گرفته که گاهی او را کاهن و مجنون می خواندند، تا خاکروبه ریختن بر سر مبارک ایشان و خار و خاشاک بر سر راه وی نهادن. سرانجام کار به جایی رسید که خدا، خود، به دفاع از پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست که نمونه اش، نزول سوره «تبت» یا «مسد» است.

در روایتی آمده است: «هر زمان گروهی از اعراب خارج مکه وارد آن شهر می شدند، به سراغ ابولهب می رفتند و به دلیل خویشاوندی وی با پیامبر صلی الله علیه و آله و کهن سالی اش از او درباره رسول اللّه تحقیق می کردند. او می گفت: محمد مرد ساحری است. آنان نیز بی آن که به دیدار پیغمبر بروند و از نزدیک با او گفت و گو کنند، بازمی گشتند. در این هنگام گروهی آمدند و گفتند: ما از مکه بازنمی گردیم تا او را ببینیم. ابولهب گفت: ماپیوسته مشغول مداوای جنون او هستیم...» . (1)

قرآن کریم در مورد همسر ابولهب که نامش ام جمیل بوده است، تعبیرهای خاصی دارد:

ص:111

همسر او نیز وارد آتش سوزان دوزخ می شود، در حالی که هیزم به دوش می کشد و در گردنش، ریسمان یا گردن بندی از لیف خرماست.

پرسش این است که چرا قرآن، این زن را حمالة الحطب (زن هیزم به دوش) معرفی می کند؟ «بعضی گفته اند این بدان دلیل است که بوته های خار را بر دوش می کشید و بر سر راه پیامبر می ریخت تا پاهای مبارکش آزرده شود. بعضی دیگر گفته اند این تعبیر، کنایه از سخن چینی است، همان گونه که در ادبیات فارسی نیز همین تعبیر در مورد سخن چین آمده است:

میان دو کس، جنگ چون آتش است

سخن چین بدبخت، هیزم کش است (1)

این نوع اذیت ها و آزارها تنها متوجه پیامبر نبود، بلکه همه مسلمانان در سخت ترین فشارها و آزارها قرار داشتند تا جایی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دستور هجرت پیروان خود را به حبشه صادر کرد.

ص:112

دهد.

3. امام سجاد علیه السلام فرمود:

کَفُّ الْاَذی مِن کمالِ الْعَقل، و فیهِ رَاحَةٌ لِلْبَدَنِ عاجِلاً و آجِلاً. (1)

آزار نرساندن نشانه کمال خرد است و مایه آسایش دو گیتی.

4. امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ کَفَّ یَدَهُ عَنِ النّاسِ فَاِنَّما یَکُفُّ عَنْهُم یَداً واحِدَةً وَ یکُفّونَ عَنهُ أیادِیَ کَثیرَةً. (2)

هر که دست از آزار مردم بردارد، یک دست از آن ها نگه داشته است و مردم دست های بسیار از (آزار) او نگه می دارند.

5. امام علی علیه السلام فرمود:

المُوْمِنُ نَفْسُه مِنهُ فِی تَعَبٍ وَ النّاسُ مِنهُ فی راحَةٍ. (3)

نفس (و جان) مومن از او در رنج است، ولی مردمان از وی آسوده اند.

ص:113

این رهگذر که تو به او اهانت کردی، که بود؟ وی گفت: نه، نشناختم. رهگذری بود مثل هزارها رهگذر دیگر که هر روز از پیش چشم ما می گذرند. مگر این شخص که بود؟ مرد بازاری گفت: عجب! نشناختی؟ این رهگذر همان فرمانده و سپهسالار معروف، مالک اشتر نخعی بود... .

(آن مرد) به دنبال مالک اشتر روان شد. دید او راه خود را به طرف مسجد کج کرد. او نیز به دنبالش به مسجد رفت. مالک به نماز ایستاد. مرد منتظر شد تا مالک نمازش را سلام داد. آن گاه نزد وی رفت و با تضرع و لابه، خود را معرفی کرد و گفت: من همان کسی هستم که نادانی کردم و به تو جسارت روا داشتم. مالک گفت: به خدا سوگند! من به مسجد نیامدم مگر به خاطر تو؛ زیرا فهمیدم تو نادان و گمراهی و بی جهت به مردم آزار می رسانی. دلم به حالت سوخت. آمدم در حق تو دعا کنم و از خداوند هدایت تو را به راه راست بخواهم... . (1)

برداشت ها

الف _ شخص مردم آزار در این داستان تنها برای خنداندن دوستان خود دست به این کار نادرست زد و این مسأله نشان می دهد که گاهی مردم آزاری برای افرادی تنها جنبه سرگرمی دارد و تشویق دوستان ناباب در تشدید این نوع حرکات می تواند مؤثر باشد. ریشه اصلی مردم آزاری در گمراهی از انسان ها، نادانی و نداشتن فرهنگ صحیح اجتماعی است.

بنابراین، بالا بردن سطح فرهنگی جامعه می تواند یکی از عوامل کاهش این ناهنجاری اجتماعی باشد. دوری کردن از دوستان ناباب نیز یکی دیگر از

ص:114

عوامل مؤثر در بعضی از ناهنجاری های اجتماعی به شمار می رود.

ب _ برخورد مالک اشتر الگوی مناسبی است که در بعضی از موارد می تواند نتیجه بخش باشد، به ویژه در مواردی که انسان متوجه می شود فرد مردم آزار از روی نادانی، به این گونه رفتارهای خلاف انسانیّت دست می زند. در برخورد مالک اشتر دو نکته مهم می توان یافت:

یک _ حفظ آرامش و واکنش نشان ندادن در مقابل کردار زشت آن شخص خطاکار و نادان. دیدیم که همین حفظ وقار بسیار مؤثر بود و مرد نادان را به خود آورد.

دو _ وقتی مالک اشتر فهمید آن شخص از روی نادانی، دست به این کارها می زند، متأثر شد و به مسجد رفت تا از خداوند برای او هدایت بطلبد.

سه _ خداوند کریم بر پندار و کردار بندگان خویش نظارت می کند و بندگان خود را از هر کس دیگر بیش تر دوست دارد.

حضرت حق وقتی می بیند که بنده ای همانند مالک اشتر از گمراهی انسانی دیگر ناراحت و نگران است و دست به دعا برمی دارد، با یک تحوّل درونی در فرد خطاکار، زمینه هدایت او را فراهم می سازد و به عبارت دیگر، دعای مالک اشتر را در دَم اجابت می کند: «سبحان اللّه تعالی عما یصفون».

ص:115

همسایه من، از روش خویش دست برنمی دارد و همانند؟ گذشته مایه ناراحتی من و خانواده ام را فراهم می سازد.

این بار رسول اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود: روز جمعه که رسید، برو اسباب زندگی ات را بیرون بیاور و سر راهی که مردم می آیند و می روند و می بینند، بگذار. بدین گونه مردم از تو خواهند پرسید که چرا اسباب زندگی ات این جا است؟ تو بگو از دست همسایه بد. بدین گونه شکایت او را به همه مردم بگو.

شاکی همین کار را کرد... آن همسایه همین که از موضوع آگاهی یافت، به التماس افتاد و خواهش کرد که آن مرد اسباب خود را به خانه برگرداند. وی در همان وقت متعهد شد که دیگر هیچ گاه موجب آزار همسایه خود نشود. (1)

برداشت ها

1. اذیت و آزار همسایه، پسندیده نیست و از نظر اسلام، کاری ناپسند به شمار می رود.

2. انسان وظیفه دارد تا آن جا که ممکن است کمی و کاستی های همسایه را تحمل کند. اگر کسی دنبال دوست بدون عیب باشد. این چنین فردی بدون دوست می ماند. این سخن یک امر کلی است و می توان آن را به موارد مشابه تعمیم داد که اگر کسی به دنبال همسایه بی عیب باشد، معمولاً ممکن نیست. بنابراین، تنها راه چاره، مدارا با مردم است و در این جریان نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا دوبار، به تحمل و مدارا دستور داده است.

3. دستور تحمل و بردباری تا زمانی است که ستم زیاد نباشد وگرنه اسلام در جایی که تجاوز و ستم مطرح باشد، دفاع را لازم می شمارد و حیثیت و

ص:116

احترامی برای شخص متجاوز قایل نمی شود.

4. نکته مهم دیگر، روشی است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پیشنهاد کرد و آن، بهره برداری از افکار عمومی و احساسات مردم و به داوری گذاشتن مسأله در نظر مردم است. بنابراین، داوری و نظارت عمومی می تواند عامل بازدارنده و راهکار مناسبی باشد.

ص:117

برداشت ها

1. آزار و اذیت می تواند آرامش روانی افراد و جامعه را برهم زند.

2. اهمیت دادن رسول اکرم صلی الله علیه و آله به گزارش یک مسلمان و توجه کردن به ناهنجاری های اجتماعی، از موارد مهم این حکایت است.

3. اگر همین یک سخن پیامبر صلی الله علیه و آله در جامعه با گوش جان شنیده شود و تا چهل خانه از هر سو، از اذیت و آزار افراد در امان باشند، جامعه ای نمونه و ایده آل خواهیم داشت و آرامش و آسایش در جامعه حکم فرما خواهد شد.

ص:118

برداشت ها

1. یکی از انواع آزار و اذیت، آزار زبانی است که گاهی از آزار و اذیت جسمانی و بدنی، سخت تر خواهد بود. بنابراین، قرآن کریم می فرماید:

وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ.

وای بر هر بدگوی عیب جو.

2. آزار و اذیت دشمنان می تواند سازمان دهی شده و با نقشه باشد که در جوامع کنونی می تواند امنیت جامعه را به خطر افکند.

3. در برابر آزار و اذیت سازمان دهی شده باید برخورد کرد. قرآن کریم می فرماید:

ای کسانی که ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید. دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند. عدالت کنید که به پرهیزگاری نزدیک تر است... . (مائده: 8)

بنابراین، می بینیم حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله از صراط عدالت خارج نمی شود و به اندازه همان جرم و اذیت، پاسخ مناسب می دهد.

4. در همه احوال باید بر نفس خویش کنترل داشته باشیم و با خشم و عصبانیت برخورد نکنیم. گاهی هدف دشمن از آزار و اذیت، به خشم در آوردن فرد مسلمان است تا او را به انجام کارهای نسنجیده وادار کند. یکی از ملوک بی انصاف، پارسایی را پرسید: از عبادت ها کدام فاضل تر است؟ گفت: تو را خواب نیمروز تا در آن، یک نفس، خلق را نیازاری.

ظالمی را خفته دیدم نیم روز

گفتم: این فتنه است، خوابش برده بِه

آن که خوابش بهتر از بیداری است

ص:119

آن چنان در زندگانی، مرده بِه (1)

گویند سرور جمله حیوانات شیر است و کم ترین جانواران، خر و به اتفاق خردمندان، خر باربر به از شیر مردم در.

مسکین خر، اگر چه بی تمیز است

چون بار همی برد، عزیز است

گاوان و خران باربردار

بِه ز آدمیان مردم آزار (2)

ص:120

پیامبرانی که پیش از تو بودند، تکذیب شدند، ولی آن ها بر آن تکذیب و آزار، شکیبایی ورزیدند تا یاری ما به ایشان فرا رسید... . (انعام: 34)

بزرگ ترین الگو برای ما مسلمانان، این سخن پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است که فرمود:

هیچ کس چون من در راه خدا آزار و اذیت ندیده است. (1)

هم چنین امام کاظم علیه السلام می فرماید:

خوب بودن همسایه به این نیست که به انسان آزار نرساند، بلکه آن است که بر اذیت و آزار (همسایه) صبر و تحمل کند.

_ می توان با امر به معروف و نهی از منکر با آزار دیگران برخورد کرد.

_ در مواردی نیز با توجه به موضوع، می توان مقابله به مثل کرد. برای نمونه، به این داستان توجه کنید:

فردی مدت ها از دست همسایه اش در عذاب بود. این همسایه با گذاشتن انواع نوارها در ساعت های متفاوت شبانه روز، موجب آزار و اذیت دیگران می شد. کسی هم جرأت تذکر دادن به او را نداشت. تکیه کلام او در پاسخ به اعتراض مردم این بود: «چهار دیواری، اختیاری. اختیار خانه خودم را که دارم».

روزی همسایه دیوار به دیوار او به فکر چاره ای افتاد. وی مقدار زیادی حلب روغن نباتی خرید و نیمه های شب با تعدادی بچه در حیاط خانه اش به کوبیدن این حلب ها پرداخت و سروصدای زیادی راه انداخت. همسایه ها بیرون ریختند و گفتند: آقا شما دیگر چرا؟ او گفت: چه کار کنم؟ این همسایه می گوید: چهار دیواری اختیاری. من می خواهم در محوطه خانه خودم در این ساعت با بچه ها بازی کنم... . همسایه ها فرصت را غنمیت شمردند و همگی به آن همسایه مزاحم تذکر دادند و با این روش توانستند آزار و اذیت او را مهار

ص:121

کنند.

البته باید توجه داشت در باب امر به معروف و نهی از منکر هرگاه مسأله متوقف به زدن یا اعمال خشونت باشد، علمای دین، برخورد شخصی را جایز نمی دانند و این موارد به ویژه در زمان استقرار حکومت اسلامی از وظایف حکومت است.

ص:122

الْأَذی یَجْلُبُ القِلی. (1)

آزار واذیت، خشم به بار می آورد.

از سوی دیگر، اگر آزار و اذیت در جامعه ای کم باشد، سبب می شود دشمنی ها مهار شود و خشونت ها در جامعه کاهش یابد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

مَنْعُ اَذاکَ یُصلِحُ لکَ قلوبَ عِداکَ. (2)

جلوگیری از آزار دیگران، دل های دشمنانت را برای تو اصلاح و شایسته می کند.

ص:123

ص:124

تبصره ای اضافه شود یا بخشی از آن لغو شود و تغییری در آن رخ دهد بدون آن که اصل قانون لغو شود).

به طور کلی، نه تنها قرآن کریم، قانونی بودن و سنت داشتن آفرینش را گوشزد می کند،بلکه در مواردی، برخی از سنت های ویژه را نیز برمی شمارد. برای مثال، درباره نیک بختی و بدبختی جامعه ها می گوید:

اِنّ اللّه َ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حتّی یُغَیِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ. (رعد: 11)

خداوند وضع هیچ ملتی را دگرگون نمی کند تا آن که خودشان تغییری در خود ایجاد کنند.

این آیه کریمه، رمز پیشرفت یا واپس ماندگی ملت ها را بیان می کند. هیچ مردمی از بدبختی به خوشبختی نمی رسند مگر این که عوامل بدبختی را از خود دور سازند و بر عکس، خدا یک ملت را خوشبخت نمی کند مگر آن که خودشان زمینه بدبختی را برای خویش فراهم آورند.

«ما ناله داریم که چرا خدا یک مشت یهودی ژاندارم امریکا را بر هفتصد میلیون مسلمان (1) به صورت های مختلف نظامی، سیاسی، فکری، اقتصادی مسلط می کند؟... چرا خدا مسلمانان را عزت نمی دهد؟ چرا قوانین طبیعت را به نفع مسلمانان نمی چرخاند؟ عصبانی می شویم، شب از غصه بی خواب می مانیم. رنج می بریم و ناله می کنیم، دعا و استغاثه می کنیم، ولی مستجاب نمی شود. پاسخی که قرآن به ما می دهد، یک جمله است:

اِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ. (رعد: 11)

خدا قانون خود را عوض نمی کند. ما باید خودمان را عوض کنیم. ما غرق در جهالتیم، در فساد اخلاق غوطه وریم. هیچ گونه وحدت و اتفاق نداریم و در

ص:125

عین حال توقع داریم خدا ناصر و یاور ما باشد. ما برای یک حادثه کوچک هزار گونه شایعه می سازیم. دروغ گویی و نادرستی را شیوه خود قرار داده ایم و از هر فضیلتی تبرّی جسته، استعفا کرده ایم و در عین حال می خواهیم بر دنیا هم آقایی و سیادت داشته باشیم. این نشدنی است». (1)

با توجه به این مقدمه کوتاه از کلام شهید مطهری، باید گفت همان گونه که خداوند آفرینش جهان هستی را بر اساس یک سری قوانین بنا نهاده است و گردش آسمان و زمین و ادامه حیات از همان قوانین پیروی می کند، زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی جامعه بشری نیز پیرو یک سری قوانین و سنت های الهی است که این سنت ها و قوانین تغییر نمی پذیرند. پس پیشرفت و سربلندی یا رکود و شکست هر جامعه ای در گرو پیروی یا سرپیچی کردن از آن قوانین و سنت های الهی است. شناخت این سنت ها و توجه به آثار آن بسیار اهمیت دارد؛ زیرا این سنت ها و آثار آن ها منتظر ما نمی مانند، بلکه حکومت و اقتدار خود را در زندگی بشری نشان می دهند، چه انسان ها به آن توجه کنند و چه توجه نکنند. بنابراین، ما برای تکامل و ترقی فردی و اجتماعی و در امان ماندن از آثار منفی عملکرد بد خود و جامعه، ناچاریم این سنت ها را بشناسیم و به لوازم و آثار آن توجه داشته باشیم.

یکی از سنت های بسیار مهم الهی که تمامی جنبه های زندگی بشر را فراگرفته است و در سراسر زندگی، خود را نشان می دهد، سنت آزمایش است. چنان چه در آیات و روایات به آن بسیار اشاره شده است. امام صادق علیه السلام براساس وجود همین سنت الهی می فرماید:

ص:126

هیچ گرفتگی و گشایشی صورت نمی گیرد مگر آن که خداوند در آن بخشش و آزمایشی در نظر دارد. (1)

از این حدیث شریف، نکته های زیر را می توان برداشت کرد:

1. آزمایش الهی در زندگی انسان وجود دارد و این یک سنت است.

2. گستره این آزمایش الهی، همه فعالیت ها، سختی ها و خوشی ها را در برمی گیرد.

3. آزمایش و ابتلا، مایّه منّت و بخشش الهی نسبت به انسان است.

در همین راستا، وقتی به قرآن کریم می نگریم، درمی یابیم که آیات به صراحت به این سنت الهی اشاره دارند. برای نمونه، خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید:

الَّذی خَلَقَ الْمَوتَ وَ الْحیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً و هُوَ الْعَزیزُ الْغَفُورُ. (ملک: 2)

آن کس (آن خدایی) که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید و او عزیز و بخشنده است.

هم چنین می فرماید:

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّی نَعْلَمَ المُجاهِدینَ مِنْکُمْ وَ الصّابرین... . (محمد: 31)

به یقین، همه شما را می آزماییم تا آشکار شود از میان شما، مجاهدان واقعی و صابران کیانند.

از همین دو آیه می فهمیم که اصل حیات بشری براساس آزمایش است. افزون بر آن، این آزمایش، حکمت و فلسفه روشنی دارد و آن عبارت است از این که انسان در این مسیر می کوشد به کار نیکو دست زند و روشن شود اهل

ص:127

عمل خوب، اهل جهاد و کوشش واقعی، اهل صبر و مقاومت، اهل صدق و راستی و اهل دورغ و کذب چه کسانی اند؟ (1)

خداوند جنبه های دیگری از آزمایش الهی را نیز چنین تبیین می کند:

وَ قَطَّعْنا هُمْ فِی الْاَرْضِ اُمَماً مِنْهُمُ الصّالِحُونَ و مِنْهُم دونَ ذلِکَ وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ. (اعراف: 168)

و آن ها را در زمین به صورت گروه هایی، پراکنده ساختیم. گروهی از آن ها صالح و گروهی ناصالحند و آن ها را با نیکی ها و بدی ها آزمودیم. شاید بازگرند.

و در جای دیگر می فرماید:

... وَ نَبْلُوکُمْ بِالشّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنةً وَ الَیْنا تُرْجَعُون. (انبیا: 35)

... و شما را با بدی ها و خوبی ها آزمایش می کنیم و سرانجام به سوی ما بازگردانده می شوید.

از این دو آیه برمی آید که خداوند سبحان به وسیله حسنات و سیئات، خیر و شرّ و خوبی ها و بدی ها، انسان ها را آزمایش می کند و این آزمایش همه انسان ها حتی پیامبران و اولیای الهی را دربرمی گیرد.

خلاصه باید گفت:

أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکوا أَنْ یَقُولوا آمنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُون. (عنکبوت: 2)

آیا مردم گمان کردند همین که بگویند «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، آن مفسّر واقعی قرآن کریم می فرماید:

ای مردم! خداوند شما را پناه داده است که بر شما ستم روا ندارد، ولی پناهتان نداده است که آزمایشتان نکند. (2)

ص:128

بنابراین، هیچ گاه نباید گفت: بارالها! از فتنه و آزمایش به تو پناه می برم؛ زیرا همه مورد آزمایش الهی قرار می گیرند. باید چنین دعا کرد: بارالها! از آزمایش های گمراه کننده، به تو پناه می بریم. (1)

ص:129

زیادی خواهد داشت.

هرگاه ما با اندیشه در آیات و روایات و سنت عملی معصومین علیهم السلام ، به ظرافت های این سنت الهی توجه کنیم، شیوه عمل و برخورد ما با زندگی و اجتماع، تفاوت فراوان خواهد داشت. به عبارت دیگر، اندیشه و نگرش آدمی در عملکردش، تأثیر فراوانی دارد.

مباحث فراوانی در بحث آزمایش الهی مطرح است که در این فراز به دو نکته اشاره می کنیم: فلسفه آزمایش الهی چیست؟ گستره آزمایش الهی کدام است؟

ص:130

سه مقصود صورت بگیرد:

ص:131

ص:132

درونی انسان شکوفا شود و به فعلیت برسد. روشن است که این نوع آزمون از ناحیه آن وجود مبارک تصور دارد. پس در مورد خداوند متعال، آزمایش برای شکوفایی و تکامل انسان و اتمام حجت کردن، قابل تصور و تصدیق است.

اکنون ممکن است این پرسش به ذهن آید که چرا خداوند متعال به یک باره انسان را موجود تکامل یافته و شکوفا شده نیافرید؟ چرا همه چیزها را به صورت نهفته در نهاد آدمی قرار داد و دنیا را محل شکوفایی آن مقرر ساخت؟ در پاسخ می توان گفت حضرت حق که از سر محبت و عشق، وجود را در مراتب گوناگون به تجلّی گذاشته است، آن جا که دید می تواند موجوداتی تکامل یافته بیافریند، چنین کرد. البته این مرحله از وجود چیزی نیست مگر همان جهان فرشتگان. درباره هستی فرشتگان می دانید که همه ظرفیت وجودی یک فرشته در آغاز آفرینش به او عطا شده است.

بر این اساس، فرشته در خود چیزی نمی بیند که بخواهد آن را به مرحله تکامل و شکوفایی برساند. او در حد خودش شکوفا آفریده شد و در همان حدّ هم به زندگی خود ادامه می دهد. همان خداوند توانا به جهان هستی می نگرد و می بیند که می تواند مرتبه دیگری از وجود را محقق سازد که با پدید آمدن شرایطی، بالاتر و والاتر از فرشتگان باشد. البته این مرتبه از وجود، ویژگی های خاص خود را دارد و می تواند با اختیار خویش به این مرحله برسد.

حال آیا به بهانه وجود عامل فرشتگان می توان این مرحله از وجود؛ یعنی وجود عالم انسان ها را تعطیل کرد؟ اگر انسان این مقام را قدر بداند، می تواند به جایی برسد که فرشتگان مقرّب الهی نیز به آن مقام راهی ندارند.

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند

بنگر تا چه حدّ است مقام آدمیّت

ص:133

ص:134

با توجه به همین قاعده کلی باید گفت در معارف دینی اسلام، مصادیقی از آزمایش الهی بیان شده که محل خطر است؛ یعنی انسان باید در آن مراحل از خود بیش تر مواظبت کند.

ص:135

برای او آشکار شود و از عذاب آن پند گیرد، تقوا و خویشتن داری، او را از سقوط در شبهه نگاه می دارد.

آگاه باشید تیره روزی ها و آزمایش ها همانند زمان بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله ، بار دیگر به شما روی می آورد. سوگند به خدایی که پیامبر صلی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد، سخت آزمایش می شوید. همانند دانه ای که در غربال ریزند یا غذایی که در دیگ می گذارند، به هم خواهید ریخت و زیر و رو خواهید شد تا آن که پایین است به بالا و آن که بالا است به پایین رود.

آنان که سابقه ای در اسلام داشتند و تا کنون منزوی بودند، به سر کار می آیند و آن ها که به ناحق پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد. (1)

از سخنان امیرالمؤمنین، آن یگانه دهر برمی آید که آزمایش های اجتماعی و سیاسی بسیار سخت و سنگین است.

ص:136

آزمایش زن است.

ص:137

خود آنان آگاه تر است، ولی برای آشکار شدن نتیجه کردار انسان ها که شایسته پاداش و کیفرند، ایشان را می آزماید. (1)

2. امام علی علیه السلام فرمود:

خداوند بندگانش را با انواع سختی ها می آزماید و با رنج و کوشش های گوناگون، به بندگی وادارشان می کند و با انواع ناخوشایندهای آن ها را مورد آزمایش قرار می دهد تا خودبزرگ بینی را از دلشان بیرون کند و فروتنی را در جان هاشان جای دهد. خداوند این را درهایی قرار می دهد گشوده به سوی فضل و بخشش خود و وسایلی آماده برای گذشت و آمرزش خویش. (2)

3. امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن چهل شب را سپری نمی کند جز آن که پیشامدی برایش رخ دهد که او را غمگین سازد تا بدان وسیله متنبه گردد. (3)

4. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

اگر سه چیز در آدمی نبود هرگز سر فرود نمی آورد: بیماری، فقر و مرگ. او به هر سه این ها مبتلا می شود، با این حال چموشی می کند. (4)

5. امام علی علیه السلام فرمود:

سپاس و ستایش خدایی را که رنج و گرفتاری پیروان ما را وسیله زدوده شدن گناهانشان در دنیا قرار داد تا با این رنج ها و بلاها، طاعت های آنان سالم بماند و سزاوار پاداش باشند. (5)

ج _ سخت ترین آزمایش ها

1. امام علی علیه السلام فرمود:

مؤمن به چیزی سخت تر از نداشتن سه خصلت امتحان نشود: (عرض شد آن سه

ص:138

کدامند؟ فرمود:) کمک مالی (به برادران خود) با آن چه در توان دارد، انصاف داشتن و به مردم حق دادن و یاد خدا در هر حال. (سپس فرمود:) مقصودم به زبان آوردن سبحان اللّه و الحمداللّه نیست، بلکه به یاد خدا بودن در آن چه برایش حلال کرده و به یاد خدابودن در مواردی که بر او حرام کرده است. (1)

به امام صادق علیه السلام عرض شد: از ابوذر نقل می شود که گفته است: مردم از سه چیز بدشان می آید، ولی من آن ها را دوست دارم: مرگ، فقر و بلا. حضرت فرمود:

«این نقل درست نیست، بلکه منظور ابوذر این است: مرگ در راه اطاعت خدا را از زندگی همراه با معصیت خدا خوش تر دارم. فقر در راه اطاعت خدا را دوست تر دارم تا ثروت همراه با نافرمانی خدا. بلا و سختی دیدن در راه اطاعت خدا نیز برایم خوشایندتر است از سلامتی و عافیت همراه با معصیت خدا». (2)

ص:139

آمد، سعد را دید که در یکی از حجره ها به انتظار ایشان نشسته است. فرمود: می توانی تجارت کنی؟ عرض کرد: به خدا سوگند! سرمایه ندارم. حضرت دو درهم را به او داد و فرمود: با همین سرمایه، خرید و فروش کن. سعد پول را گرفت و برای انجام وظیفه در خدمت حضرت، به مسجد رفت. نماز ظهر و عصر را به جا آورد. پس از پایان نماز عصر، رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: حرکت کن و به جست وجوی روزی بپرداز.

سعد بیرون رفت و به معامله پرداخت. از برکتی که خداوند به مال او داده بود، معاملات او همیشه سودی برابر اصل سرمایه داشت؛ یعنی کالایی به یک درهم می خرید و به دو درهم می فروخت. روز به روز وضع مالی او بهتر شد، به گونه ای که بر در مسجد دکانی گرفت و اموال و کالای خود را در آن جا می فروخت. رفته رفته کار تجارتی سعد افزایش یافت تا جایی که وقت نماز هنگامی که بلال اذان می گفت و حضرت برای نماز بیرون می آمد، سعد را می دید که هنوز مشغول کار است و خود را برای نماز آماده نکرده است. این در حالی بود که پیش از این جریان، او همیشه پیش از اذان خود را برای نماز گزاران آماده می کرد.

پیامبر می فرمود: سعد! دنیا تو را به خود مشغول کرده و از نماز بازداشته است. عرض می کرد: چه کنم. اگر اموال خود را رها کنم، ضایع می شود... پیامبر از دیدن وضعیت سعد و توجه زیاد او به گردآوری ثروت که او را از عبادت و بندگی بازمی داشت، بیش تر از زمانی که او در تنگ دستی بود، متأثر می شد.

روزی جبرئیل نازل شد و عرض کرد: خداوند می فرماید: از افسردگی تو آگاهی یافتیم. اینک کدام حال را برای سعد می پسندی؛ وضع پیشین یا گرفتاری

ص:140

کنونی او به دنیا و افزایش ثروت؟ فرمود: همان تنگ دستی سابقش را بهتر می خواهم؛ زیرا دنیای کنونی او، آخرتش را بر باد داده است. جبرئیل گفت: آری، علاقه به دنیا و ثروت، انسان را از یاد آخرت غافل می کند.

اگر می خواهی به وضعیت گذشته بازگردد، دو درهمی را که به او داده ای، پس بگیر.

آن جناب نزد سعد آمد و فرمود: دو درهمی که به تو داده ام، برنمی گردانی؟ عرض کرد: چنان که دویست درهم خواسته باشید، می دهم. فرمود: نه همان دو درهمی که گرفتی، بده. سعد پول را تقدیم کرد. چیزی نگذشت که او به حال اولیه خود برگشت. (1)

ص:141

حیوانات، از گوشت تازه آن ها در آن بیابان سوزان بهره مند گردند. در این جا، آیه 94 سوره مائده نازل شد و به چنین افرادی اخطار کرد که این دستور، آزمون الهی است:

ای کسانی که ایمان آورده اید! خداوند شما را با شکاری که دست ها و نیزه هایتان با آن می رسد، می آزماید. (این آزمایش برای آن است که) خداوند معلوم گرداند چه کسی در باطن از او بیم دارد (تسلیم فرمان خداست و از شکار می گذرد). بنابراین، پس از این هر که تجاوز کند، او را عذاب دردناکی است. (1)

ص:142

وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ. (بقره: 156و157).

زن خداحافظی کرد. سپس رو به قبله ایستاد و چند رکعت نماز گزارد. آن گاه گفت: خداوندا! من آن چه تو دستور داده بودی، انجام دادم و رشته شکیبایی را رها نساختم. تو نیز آن چه را از رحمت و صلوات به من وعده داده ای، بر من ارزانی دار. سپس افزود: اگر بنا بود در این جهان کسی برای کسی بماند... یکی از حاضران می گوید: من فکر کردم می خواهد بگوید: فرزندم برای من باقی می ماند، ولی دیدم چنین ادامه داد: پیامبر اسلام، محمد صلی الله علیه و آله برای امتش باقی می ماند. (1)

ص:143

فرزندان آدم است؛ داستان من و تو. به نظر می رسد این نمونه، نماد آزمایش الهی است که خداوند بیان فرموده است تا بنگریم و عبرت بگیریم. داستان از آن جا آغاز می شود که آدم و حوّا به این زمین خاکی می آیند. خروج از بهشت، هبوط به سوی زمین و فرود آدم بر صفا و حوّا بر مروه؛ همان کوهی که در حج باید عمل «سعی» را در میان آن دو به جا آورد. (1)

آدم با خود سخن می گوید، شاید هم وحی الهی باشد. او به خود می گوید: به یقین در جدایی من و حوا رازی نهفته است. اگر حکمتی نمی داشت، خدا مرا این جا و همسرم را در مروه فرود نمی آورد. پس او بر من حلال نیست؛ اگر حلال می بود، با من در صفا بود.

آدم از حوا کناره می گیرد، ولی جدایی از حوا بر او دشوار است؛ زیرا حوا مایه سکون و آرامش اوست:

و منْ ءَاَیتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزواجَاً لِتَسْکُنُوا اِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً.(روم: 21) (2)

آدم علیه السلام روزها کنار مروه می رود و با حوا سخن می گوید. شب ها نیز به صفا بر می گردد و در آن جا بیتوته می کند. او از مونس خاکی خود به دور است:

اَنَّ حَوّاءَ کانَتْ آنِسا لِآدَمَ. (3)

ص:144

در این میان، خدا که دوستدار بنده و نگران حال اوست، باز بر او منّت می گذارد:

ثُمَّ اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ مَنَّ عَلَیْهِ بِالتَّوْبَةِ و تَلَقّاهُ بِکَلِماتٍ.

خداوند نظر رحمت به سوی آدم می افکند و کلمه هایی را به آدم می آموزد؛ کلمه هایی مبارک که آدم با آن، خدای خویش را صدا می زند و او هم صدای او را می شنود:

فَلَمَّا تَکَلَّمَ بِها تابَ اللّهُ عَلَیْهِ. (1)

پس از بیان کلمه ها و پذیرش توبه آدم، جبرئیل به سوی آدم می آید، بر آدم توبه کار سلام می کند و عرضه می دارد: خداوند عزّ و جلّ مرا به سوی تو فرستاد تا مناسکی و عبادتی را به تو بیاموزم که به آن پاک می شوی، بالا می روی، آزاد می شوی.

آن گاه دست آدم را می گیرد و او را به سوی جایگاه کعبه رهنمون می سازد. (2)

آدم علیه السلام با جبرئیل حج می گذارد. او در این حج، بهترین ارمغان را برای آدم علیه السلام به همراه می آورد؛ آزادی آدم و حلال شدن حوا:

فَانْطَلَقَ آدَمُ... حَلَّتْ لَهُ زَوْجُهُ.

آدم به حوا می رسد. آن دو دوباره همدیگر را می یابند و می شناسند، ولی این بار در این کره خاکی.

داستان قربانی و عید در این جا تحقق می یابد. در زندگی بر روی کره

ص:145

خاکی، آن گاه که خداوند، نخستین فرزند را به نام قابیل و دومین فرزند به نام هابیل را به آنان عطا می کند.

ص:146

«اهل» می دهد (به نظر می رسد که تو «اهل» این کار نباشی). پس استدلال تو درست نیست. باید چنین استدلال کنی: فلانی اهل است. هر کس اهل باشد،لیاقت رسالت و امانت الهی را دارد. پس فلانی لیاقت این رسالت و امانت را دارد. ملاک، اهل بودن است. حدّ وسط در برهان باید اهل بودن باشد،نه «بزرگ بودن». اگر به سخنان من یقین نداری و آن را تصدیق نمی کنی:

فَقَرِّبا قُرْبانا فَأَیُّکُما قُبِلَ قُرْبانُهُ فَهُوَ اَوْلی بِالْفَضْلِ مِنْ صاحِبِهِ.

آدم علیه السلام پدر است، ولی این جا پیامبر، امام و راهبر است. او وظیفه دارد با منطق هدایت سخن بگوید: پس اول، ملاک فضیلت را برای پسر بیان می کند؛ چون او دوست دارد فرزندش به معنای واقعی خردگرا باشد. بنابراین، با مهربانی پدرانه و پیامبرانه سخن می گوید: ای پسرکم! این خواست خداست و او مسئولیت سنگین را به اهلش می سپارد. آدم، پسر را می شناسد. باید حجت بر او تمام شود؛ زیرا وی راهبر است و باید تا حد ممکن این مسئولیت را انجام دهد.

ص:147

همانند آب زلال؛ باز انسانِ قابیلی به حق گردن نمی نهد. سپس حسادت، سرکشی و تجاوز به میدان می آید و قابیل، برادر را می کشد و همه این ها آزمایشی بود برای روشن شدن حق.

ص:148

ایشان هدایت یافتگانند.

ص:149

می شوند. امام صادق علیه السلام در کلامی نورانی می فرماید:

إنَّ أَشَدَّ النّاسِ بَلاءً الْاَنْبیاءُ، ثُمَّ الَّذینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْاَمْثَلُ فَالْاَمْثَلُ. (1)

پیامبران بیش از همه، سختی ها و بلا را می چشند. پس از آن ها جانشینان و پیروانشان و سپس به ترتیب، کسانی که نزد خدا مقامی بالاتر دارند.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در این باره می فرماید:

بلا به مؤمن پرهیزگار زودتر می رسد تا آب باران (از فراز تپه) به زمین. (2)

در بعضی روایات، مصادیق روشنی از ابتلا، آزمایش و سختی های مؤمن بیان شده است. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرموده است:

مؤمن با پنج سختی دست به گریبان است: با مؤمن دیگر که به او حسادت می ورزد. با منافقی که او را دشمن می دارد. با کافری که با او می جنگد. با نفسی که با او کشمکش دارد و با شیطانی که درصدد گمراه کردن اوست. (3)

امام باقر علیه السلام در حدیثی شریف می فرماید:

مؤمن به هر بلایی آزموده و گرفتار می شود و به هر مرگی می میرد، ولی خودکشی نمی کند. (4)

پس انسانی که در معرض بلا قرار نگیرد، مورد عنایت خداوند نیست و چقدر زیباست کلام حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله آن جا که می فرماید:

هم چنان که مرد خانه با خوراکی های نوبر، خانواده خود را می نوازد، خداوند نیز بنده مؤمن خود را با انواع بلاها می نوازد. (5)

ص:150

سختی ها صورت می گیرد، آثار و برکت هایی به دنبال دارد. از جمله این آثار می توان به سه مورد اشاره کرد:

ص:151

است؟ به نظر می رسد با کنار هم گذاشتن حدیث امام صادق علیه السلام و حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می توان به دیدگاه صحیح دست یافت. بنابراین، به بیان این حدیث می پردازیم.

به امام صادق علیه السلام عرض شد: از ابوذر نقل می شود که گفته است: مردم از سه چیز بدشان می آید، ولی من آنها را دوست دارم: مرگ، فقر و بلا. حضرت فرمود: این نقل درست نیست، بلکه منظور ابوذر این بوده است:

مرگ در راه اطاعت از خدا را بیش تر از زندگی همراه با معصیت خدا دوست دارم، فقر در راه اطاعت از خدا را بیش تر از ثروت همراه با نافرمانی خدا دوست دارم و سختی دیدن در راه اطاعت از خدا برایم از سلامتی و عافیت همراه با معصیت خدا خوشایندتر است. (1)

حضرت علی علیه السلام در وصف مؤمن می فرماید:

مؤمنان کسانی هستند که در سختی ها و گرفتاری ها بدان گونه عمل می کنند که درحال آسایش و خوشی. (2)

انسان می تواند به جایی برسد که جمله «الحمدللّه علی کل حالٍ» را از ژرفای جان بر زبان آورد. که حمد و سپاس از آن خداوند است، در هر حالی؛ چه خوشی و چه ناخوشی، چه گوارا و چه ناگوار، چه کمی و چه زیادی.

ص:152

5. رجحان، محمد صادق. انسان و قرآن، مترجم: مهدی الهی قمشه ای،انتشارات دانشگاه تهران، 1377، تهران، 1377.

6. بی آزار شیدازی، عبدالکریم و حجتی، سید محمد باقر. تفسیر کاشف، دفترنشرفرهنگ اسلامی، تهران، 1366.

7. سلتوت، محمود. سیری در قرآن کریم (نگاهی به اصلی ترین مفاهیم بیست و شش...)، مترجم: سید حسین سیری، آستان قدس رضوی، مشهد،1377.

8. مرکز تحقیقات سپاه، فرازهایی از معارف قرآن، بی نا، تهران، بی تا.

9. سبحانی، جعفر. منشور جاوید، کتاب خانه عمومی امیرالمؤمنین علیه السلام ، 1360.

10. لقمانی، احمد. هدف آفرینش، پارسایان، قم، 1379.

11. فراهانی، مجتبی. تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی رحمه الله (ره)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1378.

12. مصباح یزدی، محمد تقی. راهیان کوی دوست (شرح حدیث معراج)،مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1379.

13. کریمیان، حسین. سنجش و ارزشیابی در تعلیم و تربیت، نصر، قم، 1379.

ص:153

ص:154

قرار گیرد؟

اگر چنین است، چرا خداوند، خود، انسان را حریص و آزمند آفریده است آن جا که می فرماید:

اِنَّ الْاِنْسانَ خُلِقَ هَلوُعا. (معارج: 19)

در تفسیر کلمه «هلوع» گفته اند حریص و آزمند و به تعبیر دقیق تر کلمه، «هَلوع» شدّت حرص را می رساند. (1) بنابراین، انسان به همان میزان که عاقل آفریده شده، حریص نیز آفریده شده است. برخلاف فرشتگان که تنها از عقل و علم بهره مند شده اند و در آن ها از حرص و آز خبری نیست. مولوی چنین می گوید:

در حدیث آمد که خلاّق مجید

خلق عالم را سه گونه آفرید

یک گروه را جمله عقل و علم و جود

آن فرشته است و نداند جز سجود

نیست اندر عنصرش حرص و هوا

نور مطلق زنده از عشق خدا

یک گروه دیگر از دانش تهی

هم چو حیوان از علف در فربهی

او نبیند جز که اصطبل و علف

از شقاوت غافل است و از شرف

و آن سوم هست آدمیزاد و بشر

ص:155

از فرشته نیمی و نیمی ز خر

تا کدامین غالب آید در نبرد

زین دوگانه تا کدامین برد نرد (1)

آری، انسان، این موجود الهی همان گونه که از نیروی خرد برخوردار است، کشش حرص و زیاده طلبی نیز در حدّ اعلا در او وجود دارد و این، کشش و نیروی الهی است.

آیا ممکن است خداوند کشش ناپسندی را در نهاد آدمی به ودیعت نهاده باشد؟ برای پاسخ به این پرسش باید در معنای حرص و آز بیشتر دقت کرد.

ص:156

مهربان در نهاد آدمی قرار داده است. اصل این صفت، یک موهبت و بخشایش الهی است و نمی تواند ناپسند و بَد باشد. حرص و آز مانند موتور روشنی در نهاد انسان است که او را از توقف بازمی دارد و نمی گذارد انسان آرام بگیرد. این موهبت الهی سبب می شود یک عطش سوزان و همیشگی در نهاد انسان روشن بماند.

علاّمه طباطبایی رحمه الله حرص و آز را فضیلت الهی می داند و در این باره می نویسد:

این خود انسان است که آن را (حرص را) از فضیلت خارج می کند و به صورت رذیله درمی آورد. از نعمت بودن خارج ساخته و به صورت نقمت درمی آورد. (در قرآن کریم اگر) مذمتی هم که شده از حرص منحرف شده است، نه حرصی که خدا در بشر قرار داده است. (1)

ص:157

ملاک و معیار تشخیص حرص پسندیده چیست؟ برای دانستن آن باید متعلق حرص و آز را بدانیم. اگر حرص و آز به چیزهای خوب و پسندیده باشد، خوب است؛ یعنی داشتن علاقه شدید به خوبی ها، خوب است. مقصود ما از حرص مثبت همین معنا است. حرص و آز مثبت نمونه های فراوانی دارد، مانند: نشان دادن تمایل شدید برای دست یابی به مراتب عالی انسانی، متوقف نشدن در یک نقطه، راضی نشدن به هیچ مرحله ای از مراحل تکامل، علاقه شدید به دانش اندوزی و حرص ورزیدن در انجام کارهای واجب.

در این مقام، چند جمله ای از سخنان بزرگان دین را می آوریم. حضرت امیرالمؤمنین، علی علیه السلام می فرماید:

إنْ کُنْتَ حَریصاً عَلَی اسْتیفاءِ طَلَبِ المَضْمُونِ لَکَ، فَکُنْ حَریصاً عَلَی أَداءِ المَفْروضِ عَلَیْکَ. (1)

تو که برای به دست آوردن آن چه رسیدنش به تو ضمانت شده است (یعنی روزی) حرص می زنی، در انجام آن چه نیز بر تو واجب شده است، حریص باش.

امام صادق علیه السلام فرمود:

الْمُؤمِنُ لَهُ قُوَّةٌ فِی دینٍ... وَ حِرْصٌ فی فِقْهٍ. (2)

مؤمن در دین خود نیرومند است... و در فهم (عمیق و دقیق) دین، حریص.

امام باقر علیه السلام نیز فرموده است:

لا حِرْصَ کَالْمُنافَسَةِ فی الدَّرَجاتِ. (3)

هیچ حرصی مانند رقابت برای رسیدن به مراتب والای انسانی نیست.

ص:158

جالب است بدانیم خداوند عزیز و مهربان، پیامبر را به خاطر حریص و آزمند بودنش می ستاید. باید دید حرص پیامبر گرامی اسلام از چه نوعی است و آن بزرگوار به چه چیزی حرص می روزد. آن چیست که پیامبر را از آرام و قرار بازمی دارد؟ قرآن مجید می فرماید:

لَقَدْ جائَکُمْ رَسولٌ مِنْ اَنفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُمْ بِالْمُؤمنینَ رَءُوفٌ رحیمٌ. (توبه: 128)

همانا برای شما، پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیافتید. او به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان، دل سوز و مهربان است.

هم چنین حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، خود را از آزمندترین افراد معرفی می کند، ولی آزمندترین فرد به چه چیز؟ حضرت علیه السلام خطاب به ابوموسی اشعری می فرماید:

پس بدان در امّت اسلام هیچ کس همانند من وجود ندارد که به وحدت امت محمد صلی الله علیه و آله و به انس گرفتن آنان با همدیگر، از من آزمندتر باشد. (1)

بنابراین، حرص به هدایت انسان ها، آزمندی برای برقراری عدالت، حرص برای رسیدن به مراتب عالی انسانی، آزمندی در فهم دین، حرص در انجام تکالیف و حرص و آز در دانش اندوزی مصادیق روشن حرص مثبت و پسندیده است.

ص:159

ناپسند و نکوهیده است. بنابراین، هنگامی که از حضرت امیرالمؤمنین، علی علیه السلام می پرسند: «کدام خواری و پستی بدتر است؟» حضرت در پاسخ نمی فرماید: حرص ورزیدن ناپسند است. بلکه فرمود:

حرص ورزیدن بر سر دنیا ناپسند است.

به عبارت دیگر، حضرت نفرمود: حرص بد است، بلکه اشاره داشت که حرص بر دنیا و امور غیر شرعی و حرام سبب می شود تا انسان به حق خود قانع نباشد و در نتیجه، جور و ستم را پیشه سازد.

در این صورت، وی به انسانی خودخواه و بخیل تبدیل می شود که کم کم از گردونه اسلام واقعی بیرون می رود. گاهی دیده شده است انسان هایی در مقابل حق می ایستند و با آن مبارزه می کنند. یکی از دلایل چنین کاری ،همین حرص ورزیدن بر دنیا و جاه و مقام، مال و ثروت است. شهید مطهری در پاسخ به این پرسش که «چرا کوفیان به جنگ امام حسین علیه السلام رفتند؟» می گوید:

علت این که کوفیان در عین علاقه به امام حسین علیه السلام ، (با او جنگیدند)، یکی رعب و ترس بود... و دیگر، حرص و طمع به مال و جاه دنیا. (1)

عجیب است وقتی یکی از اصحاب حضرت علی علیه السلام از حضرت می پرسد: «چگونه شما را از مقام امامت که سزاوارتر از همه بودید، کنار زدند؟» حضرت می فرماید: «شَحَّتْ عَلَیْها نُفُوسُ قَوْمٍ. شُحّ نفس گروهی، سبب اصلی کنار زدن من شد و ما هم سخاوتندانه از آن دست کشیدیم. داور خداست و بازگشت همه ما به روز قیامت است. (2)

ص:160

«شُحّ» عبارت است از بخل همراه با حرص و آز. «آدم شحیح» به کسی می گویند که صفت بخل (امساک) و حرص (آز) را با هم داشته باشد. (1) آری، بخل همراه حرص به دنیا و جاه و مقام می تواند مایه انحراف فرد و جامعه شود.

ص:161

به رویت نماید درِفتنه باز

هم او راند آدم ز باغ بهشت

به تحریک و اِغوایِ آن بدسرشت (1)

ص:162

زد. این تصرف بی رویه وقتی متوجه محیط زیست گردد، آثار زیان بار آن از زندگی فردی و اجتماعی انسان فراتر می رود.

در درجه اول، آثار منفی و این صفت متوجه آدمی می شود. آدم حریص گرفتار رنج و دردی است که تنها با مرگ می تواند از آن رهایی یابد، مانند: خواری، محروم شدن از آرامش و آسایش، قانع نشدن به حق خود و در نتیجه، روی آوردن به جور و ستم برای رسیدن به اهداف نامیمون خویش. انسان حریص با رفتارهای خویش به جایی می رسد که جز خود و خواسته های خویش، کس و چیز دیگری را نمی بیند. در روایات معصومین علیهم السلام به گوشه هایی از این آثار زیان بار اشاره شده است.

1. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

آدم حریص همیشه محروم است و افزون بر محروم بودن، در هر کاری که می کند، نکوهیده است. چگونه محروم نباشد در حالی که از بند خدا گریخته است. (1)

2. امام علی علیه السلام فرمود:

الْحِرْصُ عَناءٌ مُؤَیَّدٌ. (2)

آزمندی رنجی جاویدان است.

3. حضرت علی علیه السلام فرمود:

الْحِرْصُ یُزْری بِالْمُرُوَّةِ. (3)

آزمندی، جوان مردی را لکه دار می کند.

4. امام علی علیه السلام فرمود:

ص:163

الْحَریصُ عبدُالمَطامِعِ. (1)

آزمند بنده طمع ها است.

5. امام صادق علیه السلام فرمود:

آزمند... از قناعت محروم است و در نتیجه، آسایش را از دست داده است. (هم چنین) از رضایت و خرسندی محروم است و در نتیجه، یقین را از کف نهاده است. (2)

6 . امام حسن علیه السلام در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: «فقر چیست؟» فرمود:

فقر، آزمندی و سیری ناپذیری است. (3)

ص:164

تا از آن درخت بخورد.

سوم این که هیچ گاه با زن بیگانه و نامحرم، خلوت مکن مگر این که شخص ثالثی، با شما باشد.اگر بدون (شخص ثالث) خلوت کنی، من در آن جا حاضر شوم و آن قدر وسوسه می کنم تا به زنا وادارت کنم... . (1)

ص:165

خطبه معروف همّام که سیمای پرهیزکاران را ترسیم می کند، می فرماید:

و از نشانه های پرهیزکاران این است که او را این گونه می بینی: در دین داری، نیرومند، نرم خو و دور اندیش است. دارای ایمانی سرشار از یقین بوده و در دانش اندوزی حریص است... . (1)

2. حرص ورزیدن در به دست آوردن مال و ثروت به هر وسیله ای که باشد، انسان را به جایی نمی رساند. حضرت امام حسین علیه السلام در این باره می فرماید:

نه عفّت و مناعت مانع روزی می شود و نه حرص زدن، روزی بیش تر می آورد؛ زیرا روزی تقسیم شده و اجل حتمی است و حرص زدن، گناه است. (2)

در موارد زیادی، حرص ورزی در امور دنیایی، از قدر و منزلت انسان می کاهد و سبب ریختن آبرو و حیثیت انسان می شود. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

آزمندی، قدر مرد را می کاهد و روزی او را زیاد نمی کند. (3)

3. ریشه آزمندی و حرص ورزیدن در امور دنیایی و به دست آوردن مال از هر راهی (حتّی حرام) چیست؟ پاسخ این پرسش را در سخن مبارک پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می یابیم. حضرت خطاب به حضرت علی علیه السلام فرمود:

ای علی! بدان که ترسویی و بخل و آزمندی از یک سرشتند و ریشه آن ها، بدگمانی (به خدا) است. (4)

اگر خداوند در همه حال ناظر بر انسان است، پس ترس چرا؟ و اگر او روزی رسان است، پس بخل و آزمندی چرا؟

4. عامل بازدارنده از آزمندی چیست؟ امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود:

ص:166

«آیا اندوهگین نمی شوی؟ آیا غم دلت را نمی گیرد؟ آیا دردمند نمی شوی؟» عرض کردم: به خدا سوگند، چرا. فرمود:

هرگاه چنین حالت هایی به تو دست داد، مرگ و تنهایی قبر را به یاد آور و آن زمانی را که تخم های چشمت آب گشته، بر گونه هایت جاری شود و بندهایت از هم بگسلد و گوشت بدنت خوراک کرم ها شود و پیکرت پوسیده گردد و از دنیا جدا شوی. این ها، تو را به کار برمی انگیزاند و از حرص زیاد به دنیا باز می دارند. (1)

اندیشیدن در حقیقت دنیا، نظر کردن به حضور حضرت حق در عالم هستی و گمان نیک بردن به آن جناب و یادآوری پایان زندگی دنیا _ یاد مرگ _ می تواند توجه و بیداری آدمی را در پی آورد. این ها سبب می شود انسان به کار و تلاش روی آورد؛ آن هم کار و تلاش در جهت مثبت. همان که در قرآن کریم از آن به «عمل صالح» تعبیر شده است. افزون بر آن، انسان را از حرص ورزی در امور منفی بازمی دارد و سبب می شود وی به گردآوری مال به هر صورت ممکن و لذت بردن از هر راه روی نیاورد.

ص:167

ص:168

نکته اساسی این است که سعادت از کمال جدا نشدنی است... اگر ما سعادت را به آسایش که یک مفهوم سلبی هم هست؛ یعنی نداشتن رنج (حالا بگویید به علاوه لذت بردن) تفسیر کنیم، باید بسیاری از کمال های واقعی را کمال ندانیم.

اگر سعادت را اساساً جور دیگری تعریف کنیم، همان طوری که قدمای ما مثل بوعلی و دیگران تعریف کردند(، آن وقت مسأله به شکل دیگری درمی آید) و آن (تعریف) این است که: سعادت عبارت است از به فعلیت رسیدن استعدادها. استعدادهایی که انسان دارد، اگر هماهنگ با یکدیگر به کمال برسند، سعادت انسان تأمین شده است». (1)

ص:169

بنابراین، اسلام نمی پذیرد که انسان را اغوا کند و وی را در جهل نگه دارد، بلکه او را به این حقیقت بینا می سازد و به انسان می فهماند که خاستگاه آرامش و آسایش واقعی، جای دیگری است. هر چند در همین دنیا نیز می توان با جهان بینی صحیح و رفتار متناسب به آرامش رسید، ولی جلوه کامل سعادت را باید در سرای دیگر تجربه کرد. «امام صادق علیه السلام در این باره به یاران خود فرمود: «آرزوی محال نکنید». عرض کردند: مگر چه کسی آرزوی محال می کند؟ فرمود: «شما، مگر نه این که آرزومند آسایش در دنیا هستید؟» عرض کردند: چرا. فرمود: آسایش در دنیا برای مؤمن محال است». (1)

هم چنین امام صادق علیه السلام می فرماید:

خداوند متعال به حضرت داوود فرمود: ای داوود! من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم، ولی مردم آن ها را در پنج چیز دیگر می جویند. از این رو، آن ها را نمی یابند... . آسایش را در بهشت قرار دادم، ولی آن ها آسودگی را در دنیا می جویند. بنابراین، آن را نمی یابند. (2)

در قرآن کریم آمده است: «الا بذکر الله تطمئن القلوب». دقت در معنای این جمله بسیار عجیب، دوای دردهای انسان هاست به ویژه انسان قرن بیست و یکم که در زندگی مادی و ماشینی گرفتار آمده است و با سرعت سرسام آوری به دنبال آرامش می دود. وی هر قدر در این راه سرعت می گیرد، به آسایش واقعی نمی رسد همانند تشنه ای که از آب شور دریا می نوشد و تشنه تر می شود. قصه انسان امروز نیز همین است. او به دنبال آسایش می رود، ولی آن را نمی یابد. باری، این آیه رمز راحتی و آسایش انسان را بیان می کند.

ص:170

«چرا قرآن می گوید «الا بذکرالله تطمئن القلوب»؟ بدانید که «بذکرالله» که مقدم شده، علامت انحصار است. با یک چیز قلب بشر آرام می گیرد و از اضطراب و دلهره نجات پیدا می کند و آن، یاد خدا و انس با خداست. قرآن می گوید اگر بشر خیال کند که با رسیدن به ثروت و رفاه، به مقام «آسایش» می رسد و از اضطراب و ناراحتی و شکایت بیرون می آید، اشتباه کرده است.

قرآن نمی گوید نباید دنبال این ها رفت، بلکه می گوید این ها را باید تحصیل کرد، ولی اگر خیال کنید این ها به بشر آسایش و آرامش می دهند، اشتباه می کنید. منحصراً با یاد خداست که دل ها آرامش پیدا می کند.

شخصی می گفت: در یکی از موزه های خارجی که مشغول تماشا بودم مجسمه زن جوان بسیار زیبایی را دیدم که در یک تختخواب خوابیده است و جوان بسیار زیبایی که یک پایش روی تخت و پای دیگرش روی زمین بود و رویش را برگردانده بود مثل کسی که دارد فرار می کند. می گفت : وقتی من این را دیدم، معنایش را نفهمیدم که پیکرتراش از تراشیدن این دو پیکر، پیکرهای زن و مرد جوان، آن هم نه در حال معاشقه، بلکه در حال گریز مرد جوان از زن چه مقصودی داشته است.

از افرادی که وارد بودند، توضیح خواستم. گفتند این تجسم فکر افلاطون است که می گوید انسان هر معشوقی که دارد، ابتدا با یک جذبه و عشق و ولع فراوان به سوی او می رود، ولی همین که به وصال رسید، عشق در آن جا دفن می شود. وصال، مدفن عشق است و آغاز دل زدگی و تنفر و فرار... .

... محی الدین عربی می گوید: «ما أَحَبَّ أَحَدٌ غَیْرَ خالِقِهِ وَ لکِنَّهُ تَعالی اِحْتَجَبَ تَحْتَ اسْمِ زَیْنَبَ وَ سُعادَ و هِنْدَ و غَیْرِ ذلک...»؛ یعنی احدی غیر از خدای خودش را دوست نداشته

ص:171

است، ولی حضرت حق زیر نام هایی چون زینب، سُعاد و هند و... پنهان شده است...». (1)

ص:172

است.

آن گاه به شیوه علوم تجربی، از یک جریان واقع شده و مشهود استنتاج کرده است و می گوید: «پس با سختی آسانی هست...». نکته جالب این است که پس از نتیجه گرفتن این فرمول کلی، خط مشی آینده را نیز بر همین اساس تعیین می فرماید: «پس وقتی فراغت یافتی، به کوشش پرداز»؛ یعنی چون آسانی در شکم دشواری و رنج قرار داده شده است، پس هر وقت فراغت یافتی، خود را دوباره به زحمت بیانداز و کوشش را از سر بگیر...». (1)

ص:173

اجتماع، یکی از ارکان سه گانه جامعه مخدوش شود، آن اجتماع روی آسایش و آرامش را نخواهد دید. اگر جامعه ای بدون حکومت باشد، هرج و مرج بر آن حاکم خواهد شد و آسایش افراد آن جامعه سلب خواهد گردید. هم چنین اگر عدالت و امنیت از جامعه ای گرفته شود، احساس آسایش در آن اجتماع و ملّت و امت، خدشه دار خواهد شد.

نکته اساسی درباره آسایش فرد و جامعه، عدالت و میانه روی است. بدین صورت که اگر در مواردی میان آسایش فرد و جامعه تزاحمی پیش آید،جامعه مقدم می شود. وقتی آسایش جامعه در نظر گرفته شود، قوانینی وضع می شود (عقل یا شرع) که آسایش جامعه را برآورده سازد. در این حال، ممکن است آسایش بعضی از افراد جامعه تحت الشعاع قرار گیرد. قرار دادن خدمت سربازی و خراب کردن خانه هایی که در مسیر جاده قرار دارند، نمونه های فراهم آوردن آسایش اجتماعی است. مثلاً آسایش اجتماع اقتضا می کند افراد به سربازی بروند که در این جا آسایش فردی برای ایجاد آسایش اجتماعی قربانی می شود... .

ص:174

هر که برای آن چه از دست داده، بر خویش سخت نگیرد، تن خود را در آسایش قرار داده است.

3. امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن را آسایش حقیقی نباشد مگر آن گاه که خدا را دیدار کند. سوای این، آسایش در چهار چیز است: خاموشی و سکوتی که به وسیله آن، به احوال دل و نفس خود با آفریدگارت پی بری. تنهایی و خلوتی که به سبب آن، از گزندهای پیدا و ناپیدای زمانه نجات یابی. گرسنگی که با آن شهوت ها و شیطان و وسوسه های شیطانی را بمیرانی. شب زنده داری که بدان سبب، دلت را روشن و نهادت را باصفا و روح و روانت را تزکیه کنی. (1)

4. امام علی علیه السلام فرمود:

هر کس بتواند خود را از چهار چیز نگه دارد، شایسته آن است که هرگز ناراحتی نبیند: شتاب زدگی، لجاجت، خودپسندی و سستی. (2)

5. امام علی علیه السلام فرمود:

اَلزُّهدُ فِی الدُّنیا اَلرّاحَةُ العُظْمی. (3)

زهد و بی اعتنایی به دنیا بزرگ ترین آسایش است.

6. امام صادق علیه السلام در پاسخ به این پرسش که «راه آسایش چیست؟» فرمود: «مخالفت کردن با هوای نفس». عرض شد: پس چه وقت بنده طعم آسایش (واقعی) را می چشد؟ فرمود: «در نخستین روز ورودش به بهشت». (4)

ص:175

روزی امام سجاد علیه السلام به یکی از هم نشینان خود رو کرد و فرمود: «از خدا بترس و در طلب (دنیا) جانب اعتدال نگه دار و چیزی را که آفریده نشده است، طلب مکن...». آن مرد عرض کرد: چگونه ممکن است کسی در طلب چیزی برآید که هنوز آفریده نشده است؟ حضرت فرمود:

کسی که خواهان توانگری و دارایی و رفاه در دنیا باشد، در حقیقت آن ها را برای آسایش می خواهد و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا خلق نشده است، بلکه در بهشت و برای بهشتیان آفریده شده است. (1)

ص:176

برخی مسئولیت های دولتی و حکومتی نیز به وی واگذار شده بود. وقتی درویش وارد کاشان می شود و این شکوه و جلال و این رفت و آمد را می بیند، مقداری نسبت به ملااحمد بدبین شده و از ارادتش کاسته می شود.

او روز سوم از ملااحمد اجازه رخصت می طلبد و می گوید که تصمیم دارد به سفر کربلا برود. ملا احمد چون از قصد وی آگاه می شود، اظهار تمایل می کند که او را در این سفر زیارتی همراهی کند. درویش قبول می کند، ولی با توجه به خیال بافی خویش می پرسد: چند روز باید صبر کنم تا خودت را آماده سفر کنی؟ ملااحمد می گوید: همین الان مهیا هستم.

این وضع سبب شگفتی درویش می شود. در هر صورت با هم از کاشان خارج می شوند. وقتی به نزدیکی قم می رسند، برای رفع خستگی در کنار چشمه ای به استراحت می پردازند. در آن وقت، درویش متوجه می شود که کشکول خود را در کاشان جا گذاشته است. پس به شدت ناراحت می شود. ملااحمد هر چه دلداری می دهد، درویش آرام نمی گیرد و می گوید: من باید به کاشان برگردم و کشکول خود را به همراه بیاورم. ملااحمد نراقی فرصت را غنیمت می شمرد و درویش را از کنه ماجرا آگاه می کند. (1)

هر چه بندت کرد سجن است ای پسر!

خواه زندان باشد و خواه تخت زر

ص:177

که باید به آن توجه کرد، این است که خاستگاه و جایگاه آسایش حقیقی در دنیا نیست، بلکه آسایش واقعی در کنار دیدار حضرت حق و در بهشت برین تحقق می یابد.

2. عامه مردم ممکن است آسایش را در توانگری و دارایی بجویند، ولی باید دانست هر چند دارایی می تواند از زمینه های آسایش نسبی دنیا باشد، این نسبی در امور دیگری نیز هست و آسایش دنیا را در موارد زیر می توان جست:

الف _ ایمان به خدا و رسیدن به مقام «رضا» و خشنودی؛

ب _ زهد و دل نبستن به امور دنیایی؛

ج _ تکیه نکردن به مردم؛

د _ ازدواج و همسر خوب و موافق؛

ه _ اخلاق پسندیده، مانند: متانت، اهل عقل و منطق بودن، تواضع و کار و کوشش.

بنابراین، حضرت علی علیه السلام می فرماید:

هر که بتواند خود را از چهار چیز نگه دارد، شایسته آن است که هرگز ناراحتی نبیند: شتاب زدگی، لجاجت، خودپسندی و سستی. (1)

3. یکی از امور مؤثر که در آسایش نسبی انسان، داشتن برنامه اقتصادی مناسب است که در روایات از آن به «کفاف» تعبیر شده است. اهل لغت «کفاف» را چنین معنا کرده اند: «الْکَفافُ ما یَکُفُّ عَنِ الْمَسْأَلَةِ وَ یَسْتَغْنی بِهِ». (2) کفاف، آن حالت و اندازه ای از امور اقتصادی است که انسان را از درخواست کمک مالی باز می دارد و انسان به وسیله آن، حالت بی نیازی دارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

ص:178

طوبی لِمَن اَسْلَمَ و کان عیشُهُ کَفافا. (1)

خوشا به حال کسی که اسلام را بپذیرد و زندگی او به قدر کفاف باشد.

4. حکومت مایه آرامش جامعه و مردم است. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام وقتی شعار خوارج را شنید که می گویند: «لا حُکْمَ اِلاّ لِلّهِ»، به مسجد کوفه می رود و خطبه ای کوتاه، ولی زیبا و نغز برای مردم می خواند:

سخن حقّی است که از آن اراده باطل شد! آری، درست است. فرمانی جز فرمان خدا نیست، ولی این ها می گویند: زمام داری جز برای خدا نیست، در حالی که مردم به زمام داری خوب یا بد نیازمندند تا مؤمنان در سایه حکومت، به کار خود مشغول باشند و کافران بهره مند شوند و مردم در استقرار حکومت، زندگی کنند. به وسیله حکومت، بیت المال جمع آوری می گردد و به کمک آن با دشمنان می توان مبارزه کرد. جاده ها، امن و امان می شود و حق ضعیفان از نیرومندان گرفته می شود. نیکوکاران در رفاه و آسایش هستند و از دست بد کاران هم آسوده می شوند و در آسایش قرار می گیرند... . در حکومت پاکان، پرهیزکار به خوبی انجام وظیفه می کند، ولی در حکومت بدکاران، ناپاک از آن بهره مند می شود تا مدتش سرآید و مرگ فرا رسد. (2)

5. اهل تقوا در فکر آسایش مردم هستند. حضرت امیرمومنان علی علیه السلام وقتی سیمای پرهیزکاران را ترسیم می کند، می فرماید:

نَفْس اهل تقوا از دستش در زحمت است، ولی مردم از ناحیه او در آسایشند. برای قیامت، خود را به زحمت می افکند، ولی مردم را به رفاه و آسایش می رساند... . (3)

ص:179

ص:180

ص:181

متناسب با آن. این عمومیت در گیاهان و حیوانات خلاصه نمی شود، بلکه در مورد همه جنبه های انسان مطرح خواهد شد. همان گونه که در عالم گیاهان و حیوانات، آفت هایی وجود دارد، در زندگی آدمی نیز آفت های فراوان یافت می شود. آفت ها در زندگی آدمی گسترده تر و پیچیده ترند؛ زیرا انسان از آن جهت که با گیاهان و حیوانات، نقطه اشتراک دارد، می تواند همان آفت ها را داشته باشد.

البته انسان امتیازهایی نیز دارد. او روحی ویژه و زندگی اجتماعی مخصوص به خود را دارد. هم چنین او دارای روابط درخور زندگی خویش است. بنابراین، آفت ها در زندگی آدمی می تواند در ابعاد فردی، اجتماعی، اعتقادی و اقتصادی رخ نماید.

با توجه به گستردگی آفت ها در زندگی آدمی، آفت شناسی و عبرت گرفتن از آن و نیز مبارزه با آن و چاره اندیشی در برابر آفت ها، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. با توجه به اهمیت مسأله، قرآن کریم و معصومین علیهم السلام به روش های گوناگون درصدد برآمدند انسان را متوجه آفت هایی کنند که در کمینش نشسته اند. اکنون بحث آفت شناسی را به طور کامل پی می گیریم:

ص:182

روان او را مورد حمله قرار می دهند، آفت هایی، روابط خانوادگی و اجتماعی اش را آلوده می کنند و آفت هایی، به عقاید او یورش می برند. برخی آفت ها نیز کشور و حکومت او را نشانه می گیرند. انسان خردمند وقتی به این آفت ها توجه داشته باشد، درصدد شناخت آن ها بر می آید. افزون بر آن می کوشد دچار این آفت ها نشود؛ یعنی به فکر روش هایی برای پیش گیری می افتد. بنابراین، آفت شناسی از نظر پیش گیری و واکسینه کردن روابط انسانی و اجتماعی، اهمیت فراوانی دارد.

ص:183

اجتماعی نیست؟ آیا طلاق، بی کاری و اعتیاد آفت های اجتماعی و خانوادگی نیستند؟ با اندکی دقت درمی یابیم که بحث آفت و آفت شناسی، موضوع با اهمیتی در زندگی فردی و اجتماعی و حکومتی به شمار می رود که به راحتی نمی توان از آن چشم پوشید.

در این میان، شناخت درست آفت ها و سپس شناخت درست درمان ها اهمیت دارد؛ زیرا اشتباه در هر ناحیه می تواند زیان های جبران ناپذیری در پی داشته باشد.

اگر آفت ها را درست نشناسیم، هر قدر در راه درمان بیش تر دقت و تلاش کنیم، در حقیقت، به تناسب همان دقت و تلاش، از درمان آفت دور افتاده ایم. برای نمونه، اگر انسان، ریشه آفت های اجتماعی و حکومتی را که پیش تر نام بردیم، در حضور دین در جامعه بداند و به این نتیجه برسد، همین اشتباه در شناخت آفت،ما را از درمان واقعی دور خواهد ساخت. از سوی دیگر، ممکن است انسان آفت را بشناسد، ولی در درمان آن اشتباه کند و زیان ببیند.

ص:184

سالم بدهد، می توان نتیجه گرفت همان گونه که ممکن است آن درخت تنومند مورد هجوم آفت های گوناگون قرار گیرد، انسان و جامعه انسانی نیز مورد هجوم آفت های گوناگون قرار خواهد گرفت.

در یک نگاه کلی، آفت هایی که این درخت را مورد هجوم قرار می دهند دو نوع هستند: آفت هایی که به شاخ و برگ و میوه درخت حمله ور می شوند و آفت هایی که به ریشه و اصل درخت هجوم می برند.

آفت های دسته اول، آفت های خطرناکی هستند؛ زیرا به ثمره تلاش ها و کوشش های این درخت که همانا میوه و نتیجه است، حمله ور می شوند. اگر این درخت سالم و قوی باشد و عوامل دیگر به کمک او بیایند، درخت می تواند با این آفت ها مبارزه کند و به زندگی سالم و پرطراوت خود ادامه دهد؛ زیرا اصل درخت پا برجا و محفوظ است. آفت های دسته دوم که به ریشه و اصل درخت حمله ور می شوند، بسیار خطرناک تر هستند؛ زیرا این نوع آفت ها، اصل موجودیت درخت را تهدید می کنند. داستان زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز همین گونه است. بعضی از آفت ها به اصل روح، فکر، روان، ایمان و هستی انسان یورش می برند و در صورت چیره شدن، می توانند انسان و جامعه انسانی را به ورطه نابودی بکشانند. دسته دیگر، آفت هایی هستند که به گوشه ای از فعالیت های انسان حمله ور می شوند. برای نمونه، سخن گفتن یکی از فعالیت های مهم آدمی است که در ایجاد رابطه نقش فراوانی دارد. با این حال، همین کار انسان مورد هجوم آفت قرار می گیرد. در روایات آمده است که آفت سخن، دروغ گویی است. (1) شناخت و مبارزه با این گونه آفت ها مهم

ص:185

است، ولی در مقایسه با دسته اول، خطر کم تری دارد.

ص:186

بخشندگی، زیاده روی؛ آفت شرم و حیا، ناتوانی؛ آفت بردباری، خواری و آفت نیرومندی، زشت گفتاری و بدکرداری (است).

آفَةُ الإیمانِ الشِّرْکُ. آفت ایمان، شرک است.

آفةُ النِّعَمِ الکُفرانُ. آفت نعمت ها، ناسپاسی است.

آفةُ الدّینِ سوءُالظَّنِّ. آفت دین، بدگمانی است.

آفةُ العَقْلِ الْهَوی. آفت خرد، پیروی از خواهش های نفسانی است.

آفةُ الوُزَراءِ خُبْثُ السَّریرَةِ. آفت وزیران، خباثت باطنی است.

آفةُ الزُّعَماءِ ضَعْفُ السِّیاسَةِ.آفت زمام داران، بی سیاستی است.

آفةُ القُضاةِ الطَّمَعُ. آفت قاضیان، طمع است.

آفةُ الْعَطاءِ المَطْلُ. آفت بخشش، معطل کردن است.

آفةُ الرِّیاسَةِ الفَخْرُ. آفت ریاست، فخرفروشی است.

آفةُ النَّقْلِ کِذْبُ الرِّوایَةِ. آفت بازگوکردن (حدیث یا هر سخنی)، دروغ نقل کردن است.

آفةُ الْعِلْمِ تَرْکُ الْعَمَلِ بِهِ. آفت علم، عمل نکردن به آن است.

آفةُ العَمَلِ تَرکُ الْإِخْلاصِ. آفت عمل، نداشتن خلوص است.

آفةُ الْجُودِ التَّبْذیرُ. آفت بخشش، ولخرجی است.

آفةُ المَعاشِ سوءُ التَّدْبیرِ. آفت معاش، سوء مدیریت است.

رَأْسُ الآفاتِ الوَلَهُ بِاللّذّاتِ. سرآمد آفت ها، شیفتگی به لذت است.

ص:187

ب _ آفت هایی که متوجه اجتماع و روابط اجتماعی است (آفت های اجتماعی).

آفت های فردی دو نوع هستند:

الف _ آفت هایی که متوجه شخص انسان است؛ این آفت ها عبارتند از:

یک _ آفت عقل انسان که پیروی از هوا و هوس است.

دو _ آفت ایمان انسان که شرک است.

سه _ آفت یقین انسان که شک است.

چهار _ آفت علم انسان که عمل نکردن به آن است.

پنج _ آفت عمل انسان که نداشتن اخلاص است.

ب _ آفت هایی که متوجه خلق و خوی انسان است. این آفت ها عبارتند از:

یک _ آفت شجاعت که از دست دادن دوراندیشی است.

دو _ آفت سخاوت که منت گذاری است.

سه _ آفت پارسایی که کم قناعتی است.

چهار _ آفت هیبت و شکوه که شوخی کردن است.

آفت های اجتماعی دو گونه است:

الف _ آفت هایی که ناظر به بعضی کارهای اجتماعی است؛ این آفت ها را می توان این چنین برشمرد:

یک _ آفت مشاوره که شکستن آرا است.

دو _ آفت پیمان ها که زیر پا گذاشتن آن ها است.

سه _ آفت امانت داری که خیانت است.

چهار _ آفت معاش که سوء مدیریت است.

پنج _ آفت ارتباط و سخن گفتن که پرگویی و دروغ گویی است.

ص:188

ب _ آفت هایی که ناظر به بعضی عنوان هایی اجتماعی است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

یک _ آفت زمام داران که بدرفتاری و بی سیاستی است.

دو _ آفت دانشمندان که جاه طلبی است.

سه _ آفت قاضی که طمع است.

2. از میان آسیب شناسی آفت ها، توجه به دو نکته بسیار مهم به نظر می رسد:

الف _ آفت جان آدمی چیست؟

ب _ سرچشمه همه آفت ها چیست؟

در مورد پرسش اول، در روایت ها آمده است که آفت جان آدمی، شیفتگی به دنیاست. در مورد پرسش دوم نیز روایت شده است که سرآمد آفت ها، شیفتگی به لذت هاست. از این دو روایت می توان استفاده کرد که سرچشمه آفت ها، همان است که آفت جان آدمی است و آن چیزی نیست جز شیفتگی به دنیا و لذت های دنیایی.

3. آفت دین چیست؟

وقتی می گوییم آفت دین، مقصود آن است که چه چیز و چه عواملی می تواند به دین یا باورهای دینی مردم آسیب بزند. در این جا دو حدیث نقل می کنیم که به نظر می رسد یک حدیث از جنبه فردی به مسأله نگریسته است؛ یعنی به عاملی اشاره کرده که می تواند ضربه مهلکی به دین و اعتقاد دینی شخص بزند، هر چند تفسیر دیگر می تواند جنبه عمومی و اجتماعی داشته باشد. حدیث دوم بیش تر ناظر به عقاید مردم و جنبه اجتماعی مسأله است.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

آفةُ الدّینِ سُوءُ الظَّنِّ.

ص:189

آفت دین، بدگمانی است.

البته باید روشن باشد که بدگمانی، آفت دینی به شمار می رود. بنابراین، باید با علم و منطق، زمینه های فردی و اجتماعی این حالت را خشکاند.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

آفةُ الدّینِ ثَلاثةٌ، فَقیهٌ فاجِرٌ، إمامٌ جائِرٌ، مُجْتَهِدٌ جاهِلٌ.

فقیه یا دانشمند دینی اهل گناه و بدکردار، پیشوای ستم کار و مجتهد جاهل یا مقدس مآب نادان، آفت دین هستند. (1)

اگر جامعه ای گرفتار این نوع افراد شد، سبب می شود مردم نسبت به دین و ارکان اجتماعی آن بدبین و دچار شک و تردید شوند. در مراحل بعدی، بی تفاوتی نسبت به مسایل دینی و اجتماعی پدیدار خواهد شد. شاید بتوان نتیجه گرفت که نجات جامعه به دانشمند و امام و رهبر بستگی دارد. البته دانشمندی که اهل فسق و فجور نبوده و فهیم باشد.

افزون بر آن، رهبر ستم کار نیز آفت اجتماعی به شمار می رود که هر دو این ها دست به دست هم می دهند تا به دین و احکام آن درست عمل نشود و همین مسأله، جامعه را به فساد می کشاند.

4. آفت یا آفت های یک نهضت و انقلاب چیست؟ درباره این موضوع، رشته سخن را به شهید مطهری رحمه الله می سپاریم: «نهضت ها مانند همه پدیده های دیگر ممکن است دچار آفت زدگی شوند. وظیفه رهبری نهضت است که پیش گیری کند و اگر آفت نفوذ کرد، با وسایلی که در اختیار دارد یا باید در اختیار بگیرد، آفت زدایی کند.

اگر رهبری یک نهضت به آفت ها توجه نداشته باشد یا در آفت زدایی

ص:190

سهل انگاری کند، آن نهضت عقیم می شود یا به ضد خود تبدیل خواهد شد و اثر معکوس خواهد بخشید.

ما از نظر انواع آفت ها آن چه را به نظرمان رسیده است، یادآوری می کنیم:

الف _ نفوذ اندیشه های بیگانه

اندیشه های بیگانه از دو طریق نفوذ می کنند. یکی از طریق دشمنان هنگامی که یک نهضت اجتماعی اوج می گیرد و جاذبه پیدا می کند و مکتب های دیگر را تحت الشعاع قرار می دهد. در این زمان، پیروان مکتب های دیگر برای رخنه کردن در آن مکتب و پوسانیدن آن از درون، اندیشه های بیگانه را که با روح آن مکتب مغایر است، وارد آن مکتب می کنند. به این ترتیب، آن مکتب را از اثر و خاصیت می اندازند یا کم اثر می کنند... .

دیگر از طریق دوستان و پیروان است. گاهی پیروان خود مکتب به علت ناآشنایی درست با مکتب، مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه های بیگانه می گردند و آگاهانه یا ناآگاهانه، آن نظریات را رنگ مکتبی می دهند و عرضه می کنند.

ب _ تجددگرایی افراطی

... تجددگرایی افراطی... عبارت است از آراستن اسلام به آن چه از اسلام نیست و پیراستن آن از آن چه از اسلام هست، به منظور رنگ زمان زدن و باب طبع زمان کردن، آفت بزرگی برای نهضت است.

ج _ ناتمام گذاشتن

متأسفانه تاریخ نهضت های اسلامی صد ساله اخیر، نقیصه ای را در رهبری روحانیت نشان می دهد و آن این است که روحانیت، نهضت هایی را که رهبری کرده تا مرحله پیروزی بر خصم ادامه داده است، ولی از آن پس ادامه نداده و

ص:191

پی کار خود رفته و دیگران یا احیاناً دشمنان نتیجه زحمات او را برده اند... .

د _ رخنه فرصت طلبان

... هر نهضت مادام که مراحل دشوار اولیه را طی می کند، سنگینی اش بر دوش افراد مؤمن مخلص فداکار است، ولی همین که به بار نشست یا دست کم نشانه های باردادن آشکار گشت و شکوفه های درخت هویدا شد، سروکله افراد فرصت طلب پیدا می شود.

روز به روز که از دشواری ها کاسته می شود و موعد چیدن ثمر نزدیک تر می گردد، فرصت طلبان محکم تر و پرشورتر پای عَلَم نهضت سینه می زنند تا آن جا که به تدریج انقلابیون مؤمن و فداکار اولیه را از میدان به در می کنند. این جریان تا آن جا کلیت پیدا کرده که می گویند: انقلاب فرزند خور است.

ه _ ابهام طرح های آینده

و _ ششمین آفتی که یک نهضت خدایی را تهدید می کند، از نوع معنی، از نوع تغییر جهت اندیشه ها و از نوع انحراف یافتن مسیر نیست ها است.

نهضت خدایی باید برای خدا آغاز یابد و برای خدا ادامه یابد...». (1)

5. آفت زدگی در اعمال

شهید مطهری در کتاب عدل الهی به تناسب بحث ارزش ایمان، مسأله آفت زدگ__ی را مط_رح می کند که خلاصه ای از آن را به عنوان آموزه پنجم می آوریم:

«آیا اگر از انسان، عمل خیری با همه شرایط و حسن فعلی و فاعلی صادر شود و از طرف دیگر، انسان در برابر حقیقت به ویژه حقیقتی که از اصول دین

ص:192

به شمار می رود، لجاج ورزد و عناد به خرج دهد، در این صورت آیا آن عمل که در ذات خود خیر و ملکوتی و نورانی بوده و از جنبه الهی و ملکوتی نقصی نداشته، به واسطه این لجاج و عناد یا به سبب حالت انحرافی روحی دیگر، نابود می گردد یا نه؟ در این جا مسأله «آفت» مطرح است.

... هم چون بذری سالم که در زمین مساعد پاشیده می شود و محصول هم می دهد ولی قبل از این که مورد استفاده قرار گیرد، دچار آفت می گردد و ملخ یا صاعقه ای آن را نابود می سازد. قرآن کریم این «آفت زندگی» را حبط می نامد.

آفت زدگی به کفار اختصاص ندارد. در اعمال نیک مسلمانان نیز ممکن است پیش آید. ممکن است یک مسلمان مؤمن در راه خدا و برای خدا به فقیر مستحقی صدقه بدهد و صدقه او مورد قبول واقع گردد، ولی بعد آن را با منّت گذاشتن بر او یا با نوعی آزار روحی دیگر به او، نیست و نابود گرداند و تباه سازد.

قرآن کریم می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْاَذی. (بقره: 264)

ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقات خویشتن را با منت نهادن و آزار رساندن باطل نکنید.

آفت دیگر اعمال خیر، «حسد» است چنان که فرموده اند:

إنَّ الحَسَدَ لَیَاْکُلَ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ. (1)

حسد ورزیدن، اعمال خیر انسان را می بلعد و می خورد آن چنان که آتش، هیزم را.

یکی دیگر از آفات، جحود یا حالت ستیزه گری با حقیقت است.

ص:193

حجود؛ یعنی این که آدمی حقیقت را درک کند و در عین حال با آن مخالفت ورزد.... جحود؛ یعنی حالت کافر ماجرایی، آن چنان حالتی که ابوجهل داشت. او می دانست که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در دعوی نبوت راست گو است، ولی چون حالت کافرماجرایی داشت، ایمان نمی آورد از نظر قرآن مجید، کافر از آن جهت کافر خوانده شده است که حالت عناد و انکار در عین ادراک کشف حقیقت در او هست. همین حالت است که موجب حبط است و آفت عمل خیر به شمار می رود... .

جز آن چه یاد شد، آفت های دیگری نیز برای اعمال وجود دارد. یکی از آن آفت ها، بی تفاوتی و بی حسی در دفاع از حق و حقیقت است. انسان نه تنها باید در مقابل حقیقت، جحود و استنکار نداشته باشد، بلکه نمی تواند بی طرف باشد و باید از حق دفاع کند.

مردم کوفه می دانستند که حق با حسین بن علی علیه السلام است و به این معنا اعتراف هم کرده بودند، ولی در حمایت از حق و دفاع از آن کوتاهی کردند و استقامت نورزیدند. در حقیقت، حمایت نکردن از حق، جحود عملی آن است...

عجب و به خود بالیدن نیز یکی از آفات عمل است. ریای پس از عمل نیز مانند حسادت و عجب و جحود، تباه سازنده عمل است». (1)

با توجه به کلام شهید مطهری می توان نتیجه گرفت:

الف _ آفت زدگی در اعمال انسان، عمومیت دارد و می تواند شامل کفار و مسلمانان شود.

ب _ مهم ترین آفت های اعمال انسانی عبارتند از:

ص:194

1. جحود یا ستیزه جویی با حقیقت؛

2. بی تفاوتی در دفاع از حق و حقیقت (جحود عملی). به عبارتی، انسان گاهی با درک حقیقت و علم به آن، با زبان و گفتار آن را نفی می کند و حاضر نیست سر تسلیم فرود آورد که این حالت را جحود می نامند. گاهی نیز با زبان انکار نمی کند، ولی در عمل، به دفاع از حق و حقیقت برنمی آید که این نیز نوعی انکار حق و حقیقت است که می توان آن را جحود عملی نامید.

3. منت گذاشتن در مقابل اعمال خوب؛

4. حسد ورزیدن؛

5. عُجب و به خود بالیدن؛

6. ریای پس از عمل.

ص:195

ص:196

غافر، یعنی آمرزنده و پوشاننده است، بلکه باید گفت غَفّار است؛ بسیار آمرزنده و پوشاننده.

بنابراین، چه خوب است انسان اهل استغفار و توبه گردد و نتیجه این استغفار را با تمام وجود دریابد. به راستی، استغفار که به فارسی «آمرزش خواهی» ترجمه می شود، چیست؟ فرق استغفار با توبه و رابطه میان آن دو چیست؟ نتیجه استغفار چه می تواند باشد؟ آیا مقام استغفار مخصوص غیر معصومین است یا همه به استغفار نیازمند هستند حتی معصومین علیهم السلام ؟

ص:197

استغفار به معنای آمرزش خواهی است و از کارهایی به شمار می رود که مخصوص انسان است. انسان وقتی به این مقام برسد، لغزش ها و کوتاهی های خود را می بیند و از خداوند غفّار و غفور، آمرزش می خواهد.

ص:198

پنجم _ گوشتی که از حرام بر اندامت روییده، با اندوه فراوان آب کنی چنان که پوست بر استخوان بچسبد و گوشت تازه بروید؛

ششم _ رنج طاعت را به تن بچشانی چنان که شیرینی گناه را به او چشانده بودی.

آن گاه باید گفت: «أستغفرالله».

امام خمینی رحمه الله درباره این حدیث می گوید:

این حدیث شریف مشتمل است اولاً بر دو رکن توبه که «پشیمانی» و «عزم بر عدم عود» است. پس از آن، به دو شرط مهم قبول آن که «ردّ حقوق مخلوق» و «ردّ حقوق خالق» است... و امّا آن دو امر دیگر که حضرت امیرالمؤمنین، علیه السلام ، فرموده است از شرایط کمال توبه و توبه کامله است... . (1)

ص:199

البته خداوند متعال در جایی می فرماید:

اِنّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ. (بقره: 222)

همانا خداوند بسیار توبه کنندگان و رجوع کنندگان را دوست دارد.

توبه بنده، رجوع از گناهان به سوی حضرت حق است که در آن، ندامت و پشیمانی نیز نهفته است. به نظر می رسد توبه پیش درآمد استغفار و به عبارت دیگر، یکی از ارکان اصلی استغفار واقعی است. بنابراین، می بینیم حضرت علی علیه السلام وقتی می خواهد حقیقت استغفار را بیان کند، می فرماید: استغفار بر شش معنا واقع می شود. وقتی این شش رکن محقق شود، آن استغفار عظیم تحقق می یابد. از ارکان حقیقت استغفار، پشیمانی و عزم بر بازنگشتن به گذشته است.

دو چیز دیگر؛ یعنی ردّ حقوق مخلوق و ردّ حقوق خالق نیز از شروط قبولی توبه است. پس اگر بگوییم توبه بنده پیش درآمد تحقق استغفار واقعی است، سخنی مستند و مستدل است.

ص:200

خَیْرُ الدُّعاءِ الْاِسْتِغْفارُ. (1)

بهترین دعا، آمرزش خواهی است.

دعا؛ یعنی سخن گفتن، درد دل را با دوست بازگوکردن و از جدایی ها نالیدن. همه این ها نیاز آدمی است. بنابراین، نتیجه می گیریم که در این دنیای خاکی، کسی از آمرزش خواهی بی نیاز نیست و این، خود، بهترین عبادت است. سنّت محمّدی نیز بر این ادّعا صحّه می گذارد آن جا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

خَیْرُ الْعِبادَةِ الْاِسْتِغْفارُ. (2)

آمرزش خواهی بهترین عبادت است.

ص:201

آمرزش خواهی بهترین عبادت، است.

4. امام علی علیه السلام فرمود:

اَفْضَلُ التَّوَسُّلِ الْاسْتِغْفار (1)

بهترین توسّل، آمرزش خواهی است.

5. امام باقر علیه السلام از حضرت علی علیه السلام نقل فرمود:

کانَ فِی الْاَرْضِ أمانانِ مِنْ عَذابِ اللّهِ، وَ قَدْ رُفِعَ اَحَدُهُما، فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ:

اَمّا الْأَمانُ الَّذی رُفِعَ فَهُو رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمّا الْأَمانُ الْباقی فَالْاِسْتِغفارُ. قالَ اللّهُ تَعالی: وَ کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُم وَ اَنتَ فیهِمْ وَ ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُم وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. (2)

دو چیز در زمین مایه امان از عذاب خدا بود. یکی از آن دو برداشته شد. پس دیگری را دریابید و بدان چنگ زنید. امانی که برداشته شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و امان باقی مانده آمرزش خواهی است که خدای بزرگ به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا آنان را عذاب نمی کند، در حالی که تو در میان آنانی و عذابشان نمی کند تا آن هنگام که استغفار می کنند.

ص:202

درهای بلاها را با آمرزش خواهی ببندید.

5. امام علی علیه السلام فرمود:

الْاِسْتغفارُ یَزیدُ فی الرِّزقِ. (1)

آمرزش خواهی بر روزی می افزاید.

6. امام علی علیه السلام فرمود:

... و قَدْ جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ الْاِسْتِغفارَ سَبَبا لِدُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمةِ الْخَلْقِ فَقالَ سُبْحانَهُ: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إنَّهُ کانَ غَفّارا. یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارا. وَ یُمْدِدْکُمْ بِاَمْوالٍ و بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ اَنْهارا». (نوح: 10 و 11)

فَرَحِمَ اللّهُ امْراً اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَاسْتَقالَ خَطیئَتَهُ وَ بادَرَ مَنِیَّتَهُ. (2)

همانا خدا آمرزش خواستن را وسیله دایمی فروریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان قرار داد و فرمود: «از پروردگار خود آمرزش بخواهید که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو می بارد و با بخشش اموال فراوان، فرزندان، شما را یاری می دهد و باغستان ها و نهرهای پرآب را در اختیارتان می گذارد».

پس رحمت خدا بر آن کس که به استقبال توبه رود و از گناهان خود پوزش خواهد و پیش از آن که مرگ او فرا رسد، اصلاح گردد. (3)

ص:203

که به دکان من رسیده یا نه؟ به من گفته شد به دکان تو نرسیده است. گفتم: الحمدلله. یک مرتبه متنبه شدم که گیرم دکان من آسیبی ندیده باشد، آیا نمی بایست در اندیشه مسلمانان باشم؟

سعدی با اندک تفاوت به همین داستان اشاره می کند آن جا که می گوید:

شبی دود خلق آتشی برفروخت

شنیدم که بغداد نیمی بسوخت

یکی شکر گفت اندر آن خاک و دود

که دوکان ما را گزندی نبود

جهان دیده ای گفتش: ای بوالهوس!

تو را خود غم خویشتن بود و بس

پسندی که شهری بسوزد به نار

اگر خود سرایت بود بر کنار (1)

ص:204

پرسید: کی هستی؟ گفت: من جابرم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا معطل و سرگردانی؟ وی گفت: یا رسول الله! شترم از راه مانده است. حضرت فرمود: عصا داری؟ گفت: بلی. رسول اکرم صلی الله علیه و آله عصایش را گرفت و به کمک آن عصا، شتر را حرکت داد. سپس آن را خوابانید. آن گاه دستش را رکاب ساخت و به جابر گفت: سوار شو.

جابر سوار شد و با هم راه افتادند. در این هنگام، شتر جابر تندتر حرکت می کرد. پیغمبر صلی الله علیه و آله در میانه راه جابر را مورد ملاطفت قرار می داد. جابر شمرد و دید که در مجموع بیست و پنج بار برای او طلب آمرزش کرد...». (1)

ص:205

را به خانه رساند و به بستر رفت. وقتی پیغمبر وارد شد، نفس تند عایشه را شنید. فرمود: عایشه! چرا مانند اسبی که تند دویده باشد، نفس نفس می زنی؟

_ چیزی نیست یا رسول الله!

_ بگو. اگر نگویی، خدا مرا بی خبر نخواهد گذاشت.

_ پدر و مادرم قربانت، وقتی که تو بیرون رفتی، من هنوز بیدار بودم.

خواستم بفهمم این وقت شب کجا می روی. دنبالت بیرون آمدم. در تمام این مدت از دور ناظر احوالت بودم. رسول الله صلی الله علیه و آله گفت: آری، جریان رفتن من به بقیع این بود که فرشته الهی، جبرئیل آمد و مرا بانگ زد و بانگ خویش را از تو پنهان کرد. من به او پاسخ دادم... آهسته از اتاق بیرون رفتم. فرشته خدا به من دستور داد به بقیع بروم و برای مدفونان بقیع آمرزش بواهم. عایشه گفت: یا رسول الله! من اگر بخواهم برای مردگان آمرزش بخواهم، چه بگویم؟

آن حضرت فرمود: بگو: السَّلامُ عَلی اَهلِ الدّیارِ مِنَ الْمؤْمِنینَ وَ المُسْلِمینَ وَ یَرْحَمُ اللّهُ الْمُستَقْدِمینَ مِنّا وَ الْمُسْتَأْخِرینَ، فَاِنّا إنْ شاءَاللّهُ لَلاحِقُونَ» (1).

سلام بر اهل این سرزمین از مؤمنین و مسلمین و خداوند گذشتگان و آیندگان ما را رحمت کند. پس اگر خدا بخواهد، به شما ملحق می شویم.

ص:206

است که همه گناهان را از آدمی جدا می سازد همانند آن تکان و حرکتی که برگ را از درخت فرو می ریزد.

چه خوب است انسان به این حالت توجه داشته باشد و همیشه در سرزمین استغفار ساکن گردد به این معنا که اگر به نادانی، خطایی از او سر زد، بی درنگ، با آب حیات استغفار آن را بشوید. تنها به چنین کسی است که باید بشارت بهشت داد:«طوبی لهم».

ص:207

بنویس بر ضد این شور بخت محروم». (1)

دو _ یک مسلمان هم سنگ و هم وزن آمرزش خواهی برای خود، باید درصدد آمرزش خواهی برای دیگران باشد. خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان (مردم)، نرم (و مهربان) شدی. اگر سنگ دل و خشن بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند. پس آن ها را ببخش و برای آن ها آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کُن... (آل عمران: 159)

3. با وجود ادامه دادن به گناه، آمرزش خواهی سودی ندارد. امام صادق علیه السلام فرموده است:

کسی که از گناه استغفار کند و باز به آن ادامه دهد، مانند شخص مسخره کننده است. (2)

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

الْاِسْتِغْفارُ مَعَ الْاِصرارِ ذُنوبٌ مُجَدَّدَةٌ.

آمرزش خواهی با وجود ادامه دادن به گناه، خود گناهانی تازه اند.

4. آمرزش پذیری خداوند شامل کسانی می شود که اهل ایمان و توبه و عمل صالح باشند. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

وَ إنّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی. (طه: 82)

و به درستی که من بسیار آمرزنده هستم نسبت به کسانی که اهل توبه و ایمان و عمل صالح باشند و سپس هدایت گردند.

5. کسی که آمرزش خواهی سودش نمی دهد. در این مقام، به بیان دو آیه بسنده می کنیم:

چه برای آن ها استغفار کنی و چه نکنی، (حتّی) اگر هفتاد بار برای آن ها

ص:208

استغفار کنی، هرگز خدا آن ها را نمی آمرزد؛ زیرا خدا و پیامبرش را انکار کردند و خداوند جمعیت فاسقان را هدایت نمی کند. (توبه: 80)

برای آن ها تفاوت نمی کند، خواه برایشان استغفار کنی یا نکنی، هرگز خداوند آنان رانمی بخشد؛ زیرا خداوند، قوم فاسق را هدایت نمی کند. (منافقون: 6)

در تفسیر مجمع البیان ذیل این آیه آمده است که این آیه و پنج آیه بعد آن درباره عبدالله بن أبی، منافق مشهور صدر اسلام و یارانش نازل شده است. با توجه به شأن نزول آیات می توان نتیجه گرفت که استغفار برای اهل کفر و نفاق، فایده ای ندارد. دلیل این امر نیز از دقت در متن آیه فهمیده می شود؛ زیرا این گروه ها اهل فسق هستند و خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله را از روی عناد و جحد انکار می کنند. بنابراین، نه شایسته استغفارند و نه ما در مقابل آن ها وظیفه داریم که از خداوند برایشان آمرزش بخواهیم.

ص:209

ص:210

طبیعت می یابیم، باید دید رابطه این موجودات با آینده چگونه است؟ یعنی آیا این موجودات در ساختن آینده خود نقشی می توانند ایفا کنند تا آینده نگری کنند یا چنین نقش و قدرتی و اساساً قدرت آینده نگری ندارند.

شهید مطهری در این باره می نویسد:

«برخی موجودات هیچ گونه نقشی در ساختن آینده خویش ندارند (جمادات). برخی دیگر نقشی در ساختن آینده خویش دارند، ولی این نقش نه آگاهانه است و نه آزادانه، بلکه طبیعت و نیروهای درونی، آن ها را به طور ناآگاهانه برای صیانت و بقای آن ها در آینده استخدام کرده است (نباتات). برخی دیگر نقش بیش تری دارند، این نقش آگاهانه است، هر چند آزادانه نیست؛ یعنی با نوعی آگاهی از خود و محیط خود تحت تأثیر جاذبه یک سلسله میل ها و... در راه صیانت خود برای آینده می کوشند (حیوانات). ولی انسان نقشی فعال تر و مؤثرتر و گسترده تر در ساختن آینده خویش دارد. نقش انسان هم آگاهانه است و هم آزادانه... .» (1)

چون نقش انسان آگاهانه و آزادانه است، او در برابر تصمیم ها و اعمال خویش مسئول است و باید آثار اعمال خویش را پذیرا بوده و پاسخ گوی آن ها باشد. در این میان، انسان مؤمن احساس وظیفه بیش تری می کند؛ چون او جهان را محل آزمایش، و تکامل خویش می بیند. او وظیفه دارد به آینده خود، فرزندان، خانواده و جامعه اش در زندگی دنیایی و نیز آینده اخروی توجه داشته باشد.

ص:211

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمده است.

انسان هرگاه اراده کرد کاری را انجام دهد، باید تدبّر کند؛ یعنی از ظاهر فراتر رود و سرانجام کارها را بنگرد و محاسبه کند. هم چنین لوازم و آثار هر سخن و عملی را بسنجد. هر گاه پس از دقت و تفکر لازم، آن عمل را خوب یافت، انجام دهد و هر گاه آن را خوب نیافت، ترک کند. البته در زمینه آینده نگری نباید تنها به قدرت تفکر و تعقل خویش بسنده کرد، بلکه در این راه باید از تجربه، فکر و مشورت دیگران بهره گیریم.

بایستی با عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان و به دور از تعصب ها و عادت های فردی و اجتماعی، کار را بررسی کنیم و با انتخاب روش درست، در آن مسیر گام نهیم.

در مورد تفسیر و معنای آینده نگری و دوراندیشی، سخنان نغزی از معصومین علیهم السلام به دست ما رسیده است که به چند مورد آن اشاره می کنیم.

امام حسن مجتبی علیه السلام در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: «دوراندیشی و آینده نگری چیست؟» فرمود:

آینده نگری این است که منتظر رسیدن فرصت خود باشی چون فرصت دست داد، بشتابی. (1)

امام باقر علیه السلام فرمود:

به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: دوراندیشی چیست؟ فرمود: مشورت کردن با صاحب نظران و پیروی کردن از نظر آنان. (2)

از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که فرمود:

دوراندیشی، نگهداری تجربه است. (3)

ص:212

آن حضرت منتهای دوراندیشی را فرمانبری خدا می داند. بنابراین، در حدیث شریفی می فرماید:

دوراندیشی همان فرمان بردن از خداست و نافرمانی کردن نفس. (1)

بنابراین، عناصر مهمی در دوراندیشی دخالت دارند که از آن جمله می توان به مواردی مانند: تفکر و تعقل، مشورت با صاحب نظران، استفاده از فرصت ها و احتیاط در کارها تا حدّی که انسان را از مرز شجاعت خارج نکند، اشاره کرد.

شهید مطهری در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام در بحثی با عنوان تربیت عقلانی انسان می نویسد:

در اسلام هم دعوت به علم شده است و هم دعوت به عقل (به معنای تعقل) و فرق این دو (این است که) علم به معنای آموزش و فراگیری است، ولی تنها فراگیری کافی نیست و آن چه در زمینه فراگیری ضرورت دارد، مسأله تفکر کردن در ماده های فراگرفته شده است.... (2)

سپس درباره ویژگی های عقل آدمی سخن می گوید و از جمله آن ها موارد زیر را برمی شمارد:

1. عقل باید غربال کننده باشد.

2. عقل باید آینده نگر باشد.

ایشان درباره آینده نگری چنین توضیح می دهد:

«یکی دیگر از خواص عقل که تربیت عقل افراد باید بر این اساس باشد، مسأله آینده را به حساب آوردن است.

ص:213

روی این مطلب نیز در تربیت های اسلامی زیاد تکیه می شود که خودتان را در زمان حال حبس نکنید. به آینده توجه داشته باشید و عواقب و لوازم و نتایج نهایی کار را در نظر بگیرید... و همین است که در ادبیات اسلامی تحت عنوان «آخربینی» آمده است. مخصوصاً در مثنوی در این زمینه زیاد بحث شده است. (مولوی) می گوید:

این هوا پر حرص و حالی بین بود

عقل را اندیشه یوم الدین بود

هر که آخربین بود، او مؤمن است

هرکه آخوربین بود، او بیدن است» (1)

ص:214

درخشانی دارند، انتخاب کن.

ایشان دلایل انتخاب چنین افرادی را این گونه برمی شمارد:

الف _ اخلاق آنان گرامی تر است: فَاِنَّهُم اَکْرَمُ اَخْلاقاً.

ب _ آبرویشان محفوظ تر است (نیت و هدف های آن ها پاک تر است): وَ أصَحُّ أَعْراضاً (أغراضاً).

ج _ طمع ورزی شان کم تر است: وَ أَقَلُّ فِی الْمَطامِعِ إشراقاً (إسرافاً).

د _ آینده نگری آنان بیش تر است: وَ أبْلَغُ فِی عَواقِبِ الْأُمورِ نَظَراً. (1)

3. امام علی علیه السلام فرمود:

اَعْقَلُ النّاسِ أنظَرُهُمْ فی الْعَواقِبِ. (2)

خردمندترین مردم، دوراندیش ترین (عاقبت اندیش ترین) آن هاست.

4. امام علی علیه السلام فرمود:

الحَزْمُ کِیاسَةٌ. (3)

دوراندیشی زیرکی است.

5. امام علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که فریبندگی دنیا، او را از کار برای آخرتش باز ندارد. (4)

6. امام علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که دوست خوب برگزیند؛ زیرا آدمی به دوست خود سنجیده می شود. (5)

7. امام علی علیه السلام فرمود:

ص:215

دوراندیش و آینده نگر، خودرأی نیست. (1)

8. امام علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که آزار نرساند. (2)

9. امام علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که با روزگار خود مدارا کند. (3)

10. امام علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که از اسراف و تبذیر دوری کند. (4)

11. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

دوراندیش ترین مردم کسی است که بیش از هر کس بر چشم خویش چیره آید. (5)

12. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش ترین شما پارساترین شما است. (6)

13. حضرت علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش ترین مردم کسی است که به وعده خود عمل کند و کار امروزش را به فردا نیافکند. (7)

ص:216

خواست. رسول اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود: اگر بگویم، به کار می بندی؟ او گفت: بلی، یا رسول الله! این جمله سه بار میان آنان تکرار شد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله پس از این که سه بار از آن مرد قول گرفت و او را از اهمیت مطلبی که می خواهد بگوید، آگاه ساخت، به او فرمود:

اِذا هَمَمْتَ بِأَمرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ، إنْ یَکُ رُشْدا فَأمْضِهِ وَ اِنْ غَیّا فَانْتِهِ عَنْهُ. (1)

هرگاه تصمیم به کاری گرفتی، اول در اثر و نتیجه و عاقبت آن کار فکر کن. اگر دیدی نتیجه و عاقبتش صحیح است، آن را دنبال کن و اگر عاقبتش گمراهی و تباهی است، از تصمیم خود صرف نظر کن.

ص:217

صادق) وفات یافت».

آن گاه سه بار کلمه استرجاع به زبان آورد و گفت: در کجا مانند جعفربن محمد (امام صادق علیه السلام ) یافت می شود؟ سپس به من گفت: بنویس... «اگر او (امام) به شخص معینی وصیت کرده است، او را احضار کن و گردنش را بزن».

نامه را نوشتم و به سوی مدینه فرستادم. پاسخ نامه آمد و در آن نوشته شده بود: جعفربن محمد علیه السلام به پنج نفر وصیت کرده است... . بر اساس بعضی روایات، منصور پس از دریافت پاسخ نامه گفت: من راهی به کشتن همه این پنج نفر ندارم». (1)

ص:218

در مورد ثمره آینده نگری در سخنان معصومین علیهم السلام ، مطالب ظریفی می بینیم. برای نمونه، حضرت علی علیه السلام ، آینده نگری و دوراندیشی را یک فن می داند. بر اساس این دیدگاه، آینده نگری و دوراندیشی به تمرین نیاز دارد. این حالت به سادگی به دست نمی آید؛ چون یک فنّ است و برای یادگیری یک فنّ انسان باید به تجربه دیگران احترام بگذارد. سپس با تفکر و نوآوری، به تمرین بپردازد تا خود نیز بتواند این فن را اجرا کند.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود:

دوراندیشی فنّ است (و) ثمره دوراندیشی و آینده نگری، سالم ماندن (از آسیب ها) است. (1)

هم چنین فرمود:

هرگاه در کرده هایت بیاندیشی، در هر کاری، نیک فرجام شوی. (2) پیش از کار بیاندیش تا به سبب کاری که می کنی، سرزنش نشوی. (3)

بنابراین، نتیجه دوراندیشی و آینده نگری عبارت است از: سلامت ماندن از آسیب ها، پایان خوش کارها، پیروزی در صحنه های گوناگون زندگی، مورد احترام دیگران قرار گرفتن و دور بودن از سرزنش دیگران.

4. آفت آینده نگری چیست؟

براساس سخن نورانی حضرت علی علیه السلام که فرمود: «لِکُلِّ شَیْ ءٍ آفَةٌ؛ برای هر چیزی آفتی است»، برای فرد آینده نگر نیز آفتی می توان تصور کرد. حضرت علی علیه السلام به یکی از آفت های آینده نگری اشاره می کند و می فرماید:

آفَةُ الْحَزْمِ فَوْتُ الْأَمْرِ.

ص:219

آفت دوراندیشی و آینده نگری، از بین بردن کارها و فرصت ها است.

انسان آینده نگر از همه فرصت ها برای رسیدن به اهداف عالی خود استفاده می کند که اگر چنین نکند، آفتی است برای عقل آینده نگر. دومین آفت برای آینده نگری، پیروی از احساسات است. انسان همان گونه که کانون عقل و خرد است، کانون تمایلات و احساسات نیز هست. اگر در جایی این احساسات بر انسان حاکم شوند، نور عقل را کم رنگ می کنند و همانند غبار، از نفوذ نور می کاهند. این موضوع سبب می شود انسان، پی آمدهای کارها را خوب تشخیص ندهد و نتواند آینده نگری کند. گفته اند: وقتی شخصی خدمت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می رسد و درخواست نصیحتی از حضرت می کند، حضرت یک جمله کوتاه می فرماید: «لا تَغْضَبْ؛ خشم نگیر». این جمله کوتاه است، ولی در وادی عمل، سودمند و کارساز.

انسان غضبناک در حالت عصبانیت نمی تواند از قدرت خرد خویش بهره بگیرد و آینده را ببیند. به همین دلیل، در ادامه همان حدیث شریف آمده است که آن مرد بادیه نشین به همین جمله قناعت کرد و به قبیله اش برگشت. وی وقتی به میان قبیله خود رسید، دید در اثر حادثه ای بین قبیله او و قبیله ای دیگر، درگیری رخ داده است و هر دو قبیله آماده جنگ شده اند.

آن مرد بر اساس خوی و عادت قدیم و تعصب قومی تهییج شده سلاح برداشت و آماده جنگ شد، ولی در یک لحظه به یاد کلام نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد. از این رو، به فکر فرو رفت. سپس به سوی قبیله مخالف رفت و گفت: من حاضرم خسارت زیان شما را پرداخت کنم. چرا افراد بی گناه دیگر کشته شوند؟ قبیله مقابل وقتی این جوان مردی و مردانگی را دید، از دعوای خود چشم پوشید و آتشی که از غلیان احساسات افروخته شده بود، با آب عقل و

ص:220

دوراندیشی، خاموش گشت. (1)

5. یکی از عوامل مؤثر در آینده نگری فردی و حکومتی، توجه به تجربه های افراد و جوامع دیگر است. به تعبیر دیگر، «عبرت آموزی» عامل مهمّی درانسان و جامعه است. اکنون به دو نمونه در این زمینه اشاره می شود:

_ دقت در شکست و پیروزی ملت ها و حکومت ها می تواند همانند چراغی، روشنگر آینده باشد و انسان های زیرک و عاقل با دقت در این عوامل،مناسبی خواهند داشت.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه 25 نهج البلاغه می فرماید:

به من خبر رسیده که بُسربن ارطاة (2) بر یَمَن تسلّط یافته است. سوگند به خدا می دانستم که مردم شام به زودی بر شما غلبه خواهند کرد (3)؛ زیرا آن ها در یاری کردن باطل خود، وحدت دارند و شما در دفاع از حق متفرّقید!

شما امام خود رادر حق نافرمانی کرده اید و آن ها، امام خود را در باطل فرمانبردارند.

آن ها نسبت به رهبر خود امانت دارند و شما خیانت کارید. در شهرهای خود به اصلاح و آبادانی مشغولند و شما به فساد و خرابی و... .

حضرت، در همین کلام کوتاه، رمز چیرگی و حاکمیت را بیان می کند و می فرماید اگر بنی امیه در جامعه آن روز توانست به موفقیت ظاهری دست یابد، بدون دلیل نبوده است.

حضرت چهار عامل مهم چیرگی و حاکمیت را چنین بیان می کند:

ص:221

یک _ وحدت؛

دو _ فرمانبرداری از رهبر؛

سه _ امانت دار بودن نسبت به رهبر و خیانت نورزیدن به او؛

چهار _ اصلاح و آبادانی شهرها و رسیدن به امور دنیای مردم.

از میان این اصول، وحدت در مدار رهبری بسیار مهم و سرنوشت ساز است. پس اگر هر ملت و امتی چه حق و چه باطل، این اصل را رعایت نکند، سرانجام خوشی در انتظارش نخواهد بود. حضرت علی علیه السلام با صراحت می فرماید:

بنی امیه را مهلتی است که در آن می تازند، پس آن گاه که میانشان اختلاف افتد، کفتارها بر ایشان دهان گشایند و بر ایشان پیروز شوند. (1)

_ نافرمانی ابلیس، کار او را ضایع کرد.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

از آن چه خداوند نسبت به ابلیس انجام داد، عبرت گیرید؛ زیرا اعمال فراوان و کوشش های مداوم او را با تکبّر، از بین برد. او شش هزار سال عبادت کرد، ولی با ساعتی تکبّر، همه را نابود کرد. چگونه ممکن است پس از ابلیس، فرد دیگری همان اشتباه را تکرار کند و سالم بماند؟ نه، هرگز خداوند هیچ گاه انسانی را برای عملی وارد بهشت نمی کند که برای همان عمل، فرشته ای را محروم سازد. فرمان خدا در آسمان و زمین یکسان است. (2)

6. آثار آینده نگری در رفتار آدمی چیست؟ از مجموعه بحث ها و سخن ها به این نکته مهم می توان دست یافت که اگر فردی دوراندیش و آینده نگر باشد، این وصف در رفتار او اثر می گذارد. ویژگی های انسان مؤمن و دوراندیش و

ص:222

آینده نگر بدین قرار است:

یک _ اهل تفکر است.

دو _ اهل دقت و نظر است.

سه _ اهل مشورت است.

چهار _ اهل استفاده از تجربه هاست.

پنج _ اهل احتیاط است تا جایی که به شجاعت او زیان وارد نشود.

شش _ اهل مدارا با مردم است.

هفتم _ اهل سرعت است، ولی عجله هرگز.

هشتم _ اهل تواضع است.

نهم _ اهل عدالت و میانه روی است.

دهم _ اهل تقوا است.

یازدهم _ اهل وفا است.

دوازدهم _ اهل عمل است.

ص:223

ص:224

اسلامیه، تهران، [بی تا]

26. طبرسی، فضل بن حسن بن فضل، مجمع البیان، بی نا، بی جا، 1061 ق.

27. طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1367.

28. طهرانی، سید محمد حسین، لمعات الحسین، صدرا، تهران، 1366.

29. عبدوس، محمد تقی، فرازهایی برجسته از سیره امامان شیعه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1372.

30. قرشی بنابی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367.

31. قمی، عباس، سفینة البحار، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، 1374.

32. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه: سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت(ع)، تهران، [بی تا].

33. ___________________________________، فروع کافی، بی نا، بی جا، 1067 ق.

34. مجدی، سید عطاء اللّه، گل های جاویدان، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1373.

35. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دارالرضا، بیروت، 1370.

36. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، دارالحدیث، قم، 1374.

37. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1366.

38. مصطفوی، حسن، مجموعه قصه های شیرین، مرکز نشر کتاب، تهران، 1380.

39. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، صدرا، قم، 1371.

40. _________________________، آشنایی با قرآن، صدرا، تهران، 1372.

41. _________________________، اصول فلسفه و روش رئالیسم، صدرا، تهران، 1374.

42. _________________________، امدادهای غیبی در زندگی بشر، انتشارات صدرا، تهران.

43. _________________________، انسان کامل، انتشارات صدرا، تهران، 1371.

44. _________________________، بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، صدرا، تهران، 1365.

45. _________________________، بیست گفتار، انتشارات صدرا، تهران، 1370.

46. _________________________، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، تهران، 1372.

47. _________________________، تکامل اجتماعی انسان (به ضمیمه هدف زندگی)، انتشارات صدرا، تهران، 1373.

48. _________________________، توحید، انتشارات صدرا، تهران، 1373.

49. _________________________، حق و باطل به ضمیمه احیای تفکر اسلامی، صدرا، تهران، 1371.

50. _________________________، حکمت ها و اندرزها، انتشارات صدرا، تهران، 1372.

51. _________________________، حماسه حسینی، انتشارات صدرا، تهران، 1371.

52. _________________________، داستان راستان، انتشارات صدرا، تهران، 1368.

53. _________________________، ده گفتار، انتشارات صدرا، تهران، 1373.

54. _________________________، سیره نبوی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1364.

ص:225

55. _________________________، سیری در نهج البلاغه، رودکی، تهران، 1354.

56. مطهری، مرتضی، عدل الهی، انتشارات صدرا، تهران، 1375.

57. _________________________، گفتارهای معنوی، انتشارات صدرا، تهران، 1373.

58. _________________________، مجموعه آثار، صدرا، تهران، 1368.

59. _________________________، مسأله حجاب، صدرا، قم، 1370.

60. _________________________، معاد، صدرا، تهران، 1375.

61. _________________________، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، صدرا، تهران، 1372.

62. _________________________، نقدی بر مارکسیسم، صدرا، تهران، 1362.

63. مظفر، محمدرضا، اصول فقه، حکمت، تهران، 1368.

64. معلوف، لویس، المنجد، اسماعیلیان، تهران، 1365.

65. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، امیرکبیر، 1352.

66. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1373.

67. مولوی بلخی، جلال الدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، امیرکبیر، تهران، 1363.

68. نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، چاپ و انتشارات جاویدان، تهران، 1374.

69. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، قم، 1365.